Paraleksja i trudności w czytaniu oraz rozumieniu tekstu

Paraleksja i trudności w czytaniu oraz rozumieniu tekstu mogą wynikać z dysfunkcji percepcji wzrokowej, zaburzeń słuchu czy mowy bądź problemów z przetwarzaniem fonologicznym. Zjawiska te mogą również współwystępować. Co warto o nich wiedzieć?

1. Co to jest paraleksja?

Paraleksja to częściowa utrata zdolności czytania bądź rozumienia czytanego tekstu. Może polegać na nieprawidłowym czytaniu wyrazów (mylenie liter) lub na zastępowaniu ich innymi słowami.

Na podstawie rodzaju popełnianych błędów wyróżnia się takie formy paraleksji jak:

• paraleksja ortograficzna,
• paraleksja fleksyjna i derywacyjna,
• paraleksja semantyczna (znaczeniowa), polegająca na zastępowaniu poszczególnych słów wyrażeniami powiązanymi znaczeniowo,
• błędy regularyzacyjne.

Niezdolność rozumienia słowa pisanego, przy rozumieniu słów wymawianych to aleksja. W terminologii angielskiej zaburzenie to czasami jest nazywane word blindness („ślepota na słowa") lub visual aphasia („afazja wzrokowa").

2. Przyczyny trudności w czytaniu

Trudności w czytaniu oraz utrata zdolności czytania bądź rozumienia tekstu, mogą wynikać z różnych powodów i powstają na różnym podłożu.

Do najważniejszych przyczyn wywołujących problemy zalicza się przede wszystkim uszkodzenie dominującej, najczęściej lewej półkuli mózgu, na przykład w wyniku udaru. Patologia uniemożliwia powiązanie danego dźwięku z prawidłowo rozpoznawaną literą. Przykładem zaburzenia jest aleksja, czyli niezdolność czytania i jednoczesne rozumienie słów wymawianych.

Dzieje się tak, ponieważ za rozpoznawanie znaków, czyli zapisanych liter, odpowiedzialny jest obszar wzrokowej formy słów, zlokalizowany w lewym płacie potylicznym.

Jak czytamy? Najpierw oczy rejestrują litery, a kora wzrokowa przekazuje dane do tak zwanego obszaru wzrokowej formy słów. Kolejnym krokiem jest tłumaczenie ich znaczenie w korze skroniowo-ciemieniowej. Ostatecznie informacje trafiają do kory motorycznej.

Inne przyczyny utraty zdolności czytania bądź rozumienia tekstu to:

• mikrouszkodzenia struktur mózgowych - korowych części analizatora wzrokowego, sluchowego i kinetyczno – ruchowego,
• zaburzenia w funkcjonowaniu wzroku,
• zaburzenia w funkcjonowaniu słuchu,
• zaburzenia mowy, zwłaszcza powstałe na wskutek uszkodzenia obwodowych narządów mowy lub narządów słuchu. To na przykład afazja: afazja ruchowa, inaczej nazywana motoryczną lub ekspresyjną czy afazja czuciowa, inaczej nazywana afazją Wernickiego. To zaburzenie mowy, które powstaje na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Polega na utracie zdolności mowy lub jej rozumienia. Najczęściej afazja mowy łączy się także z utratą umiejętności czytania i pisania, następstwem czego jest utrata możliwości porozumiewania się z otoczeniem,
• obniżona sprawność intelektualna, związana z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania,
• przewlekłe schorzenia, które wiążą się z osłabieniem organizmu czy niemożnością skupienia się,
• czynniki natury psychicznej.

Trudności w czytaniu o podłożu dyslektycznym wywołane są deficytami w rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno-motorycznych w stosunku do norm odpowiadających wiekowi dziecka i ocenionymi na tle jego poziomu umysłowego.

3. Objawy trudności w czytaniu i rozumieniu tekstu

Podstawowe objawy w zakresie trudności w czytaniu ujawniają się w zarówno w tempie, jak i technice czytania.

Wyróżnia się wiele rodzajów popełnianych błędów w zakresie czytania. To:

• paraleksja: nieprawidłowe czytanie wyrazów (mylenie liter), zastępowanie wyrazów innymi, w tym zamiana wyrazu na inny - bezsensowny, agramatyczny,
• mylenie liter o zbliżonym obrazie graficznym (r-n, a-o, m-n, o-c, l-t, ł-t),
• zamiana liter, których głoski są podobne pod względem brzmieniowym (d-t, k-g, b-p, s-sz, l-r),
• nieadekwatne rozróżnianie liter zbliżonych obrazem graficznym: m-n, a-o, l-ł,
• rotacje (inwersja statyczna) - mylenie liter o podobnym kształcie, a odmiennym kierunku w stosunku do liniatury (d-b, n-u, m-w, p-d, p-b),
• inwersje dynamiczne - przestawianie, zmiana kolejności liter, sylab, wyrazów (od-do),
• elizje - redukcja liter, sylab, wyrazu, wersu, pomijanie,
• agramatyzmy - zamiana wyrazu na inny, zmyślanie w wyniku dodania liter, sylab, zmiany końcówki bądź cząstki początkowej lub zmiana na zupełnie nowy wyraz,
• regresje - cofanie się i powtarzanie już raz przeczytanych liter, sylab, wyrazów bądź całego wersu.

Problemem w kwestii rozumienia jest brak rozumienia czytanego tekstu pomimo sprawnej techniki dekodowania. Mając na uwadze fakt, że rozumienie jest podstawowym celem czytania, jego brak stanowi istotny objaw trudności w nauce tej umiejętności.