Podejmowanie decyzji

Podejmowanie decyzji, czyli dokonywanie wyborów, wiąże się z takimi zjawiskami, jak: myślenie, rozumowanie, argumentowanie, rozwiązywanie problemów, wnioskowanie, testowanie hipotez czy dochodzenie do konkluzji. Wszystkie te procesy są przedmiotem badań psychologii poznawczej. Proces podejmowania decyzji to - obok planowania, organizowania i motywowania - jedna z funkcji zarządzania, która polega na zbieraniu i przetwarzaniu informacji o przyszłym działaniu. Co to są algorytmy i heurystyki? Jak podejmować słuszne decyzje? Jak unikać pochopnych decyzji? Jak nie działać w sposób intuicyjny?

1. Proces podejmowania decyzji

Człowiek podejmuje decyzje, by zmieniać otaczającą go rzeczywistość. Decyzja jest świadomym wyborem jednego wariantu spośród przynajmniej dwóch możliwości. Czasami decyzje są bardzo proste, np.: „Kupić lody o smaku czekoladowym czy truskawkowym?”, inne problemy mają charakter bardziej złożony, a decydenci muszą liczyć się z dużą odpowiedzialnością w związku z dokonywanymi wyborami.

Mówiąc o podejmowaniu decyzji, myśli się zwykle o sytuacji problemowej, która wymaga znalezienia skutecznego rozwiązania. Proces podejmowania decyzji wiąże się nierozerwalnie z myśleniem, czyli problemem podjęcia konkretnych procedur operacyjnych, które wiążą się ze strategiami, procesami rozumowania czy heurystykami rozwiązywania problemów. Myślenie jest dochodzeniem do wniosków, które wcześniej człowiekowi nie były znane. Wyróżnia się wiele metod wnioskowania, a wśród najbardziej popularnych wymienia się:

• rozumowanie dedukcyjne – zastosowanie formalnych reguł logiki do wyprowadzania wniosków z podanych przesłanek,
• rozumowanie indukcyjne – wyprowadzanie wniosków z obserwowalnych faktów,
• rozwiązywanie problemów.

2. Błędy w podejmowaniu decyzji

Podejmowanie decyzji nie jest jednak łatwe ani wolne od ryzyka. Ludzie często pytają: „Jak podejmować decyzje?”. Można na bazie przesłanek wyciągać tautologiczne wnioski, można wykrywać zależności i sprawdzać hipotezy, można przewidywać szanse zajścia niektórych zdarzeń, można rozwiązywać łamigłówki i szukać wyjścia z trudnych sytuacji. Człowiek jest istotą rozumującą, ale niestety nie nieomylną. Rozumując, popełnia się wiele błędów, wpada w pułapki ułomności własnego umysłu, staje się ofiarą własnej stronniczości.

Psychologom poznawczym bardzo dobrze znany jest błąd konfirmacji, który polega na tendencyjnym zbieraniu dowodów na potwierdzenie własnej hipotezy i równie tendencyjnym pomijaniu dowodów z nią sprzecznych. Niektórzy, podejmując decyzje, popełniają błędy natury logicznej, a inni niepoprawnie rozumują statystycznie i źle szacują prawdopodobieństwo pojawienia się danych zdarzeń. Jeszcze inni ulegają presji zespołu, co prowadzi do szeregu zniekształceń myślenia w sytuacji, gdy konsensus jest ważniejszy niż podjęcie najlepszej decyzji przez członków grupy. W psychologii zjawisko to określa się mianem „myślenia grupowego” (iluzji jednomyślności).

Metody podejmowania decyzji

Człowiek musi podjąć decyzję, kiedy stoi przed jakimś problemem. Może znać cel swojego działania, ale nie orientować się w zakresie sposobów jego realizacji. W zależności od stopnia precyzyjności zdefiniowania celów i dróg dojścia do nich mówi się o:

• problemach zamkniętych – dobrze zdefiniowanych,
• problemach otwartych – źle zdefiniowanych.

W zależności od ilości rozwiązań problemów wyróżnia się:

• problemy konwergencyjne – poprawne rozwiązanie jest tylko jedno,
• problemy dywergencyjne – istnieje kilka sposobów rozwiązania problemu, np. w zadaniach typu twórczego.

Problemy dzieli się również według tego, w jakim stopniu wymagają one udziału innych osób. Wyróżnia się zatem:

• problemy-łamigłówki – opierają się o indywidualne podejmowanie decyzji,
• gry – uczestniczą w nich przynajmniej dwie osoby – rozgrywający i przeciwnik, którzy respektują zasady gry.

W psychologii poznawczej wymienia się dwie podstawowe strategie rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji:

• algorytmy – sekwencja kroków, która zawsze doprowadza do rozwiązania zadania, ale jest bardzo czasochłonna, wymaga koncentracji uwagi, motywacji i chęci oraz zdolności myślenia. Często konieczne jest posiadanie ogromnej ilości informacji i umiejętności poprawnego ich przetworzenia. Psychologowie wyróżniają algorytmy typu „drzewa decyzyjnego” oraz „dekompozycji problemu”;
• heurystyki – strategia bardziej zawodna, oparta na myśleniu intuicyjnym i bezrefleksyjnym. Jej zawodność kompensuje natomiast możliwość zaoszczędzenia czasu i znacznej ilości energii. Wśród najbardziej popularnych heurystyk wymienia się: heurystykę „byle bliżej”, która polega na wybieraniu zawsze takiej drogi, która w największym stopniu zbliża do celu; heurystykę postępowania wstecz, czyli zaczynanie „od tyłu”, od wyobrażenia sobie stanu końcowego; heurystykę ukonkretniania problemu oraz rozumowanie przez analogię.

Można mówić o decyzjach racjonalnych i intuicyjnych, strategicznych i ryzykownych, decyzjach podejmowanych w warunkach niepewności, innowacyjnych i przewidywalnych. Wyróżnia się też trudne decyzje, pochopne decyzje, decyzje zadowalające, rutynowe, poprzedzone fazą planowania albo podejmowane bez namysłu w sposób spontaniczny. Kategorie decyzji można mnożyć w nieskończoność. Najważniejsze jednak, by przed dokonaniem wyboru przeanalizować sytuację, zrozumieć cel, poszukać możliwe rozwiązania i wybrać tę lepszą alternatywę pod względem wytyczonych kryteriów wyboru.

3. Rozwiązywanie problemów

Proces podejmowania decyzji często przebiega „przy okazji” i człowiek nie zastanawia się nad etapami rozwiązywania problemów, np. podczas codziennych dylematów, co kupić z rana na śniadanie. Warto pamiętać, że każda podjęta decyzja powinna wiązać się z konkretnymi działaniami – skoro więc postanawiasz, że od dzisiaj zawzięcie uczysz się języka angielskiego, to powinieneś uczynić w tym kierunku jakieś kroki, np. zapisać się na kurs językowy. Kiedy podejmuje się decyzję, trzeba zacząć działać, by zrealizować dany cel.

Niektórzy boją się odpowiedzialności związanej z decyzyjnością w danych kwestiach. Trzeba jednak dać sobie prawo do pomyłek i uczyć się na własnych błędach. Można skorzystać z pomocy ekspertów czy chociażby rad innych, bardziej doświadczonych osób. Nie warto podchodzić do problemu z pozycji osoby wszystkowiedzącej i zamykać się na alternatywne rozwiązania. Czasem lepiej podjąć kroki pozornie oddalające od celu, by potem móc do niego szybciej i sprawniej dotrzeć. Przecież przegranie bitwy jest niekiedy warunkiem wygrania wojny.