Mnemotechniki

Mnemotechniki to sposoby ułatwiające zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie sobie różnych informacji. Nazwa „mnemotechnika” pochodzi z języka greckiego od słów mneme, czyli „pamięć” oraz technikos, co oznacza „wykonany zgodnie ze sztuką”. Za twórcę mnemotechnik uważa się Symonidesa z Keos, który jako pierwszy zastosował strategię – pałac pamięci albo inaczej system miejsc. Mnemonistą, czyli człowiekiem o bardzo wysokim poziomie pamięci, może zostać każdy, kto opanuje strategie pamięciowe. Jak usprawnić pamięć? Na czym polega szybka nauka w oparciu o treningi pamięci?

1. Pamięć i metapamięć

Każdy na co dzień stosuje jakieś metody zapamiętywania różnych informacji. W dobie XXI wieku człowiek jest wręcz zalewany mnóstwem wiadomości, które należy selekcjonować, porządkować, niektóre ignorować. Trzeba pamiętać wiele cyfr (PESEL, NIP, REGON, numery kont w banku), dat, szczegółów, numerów telefonów. Niektórzy skrupulatnie prowadzą kalendarz, inni zapisują na karteczkach albo robią notatki, pozostali ustawiają sobie przypomnienie w telefonach komórkowych.

Jeszcze inną alternatywą, zwiększającą zakres, trwałość pamięci i potencjał twórczy, są mnemotechniki. Wymagają one jednak cierpliwości i wysiłku, by z czasem docenić ich skuteczność. Niektórzy twierdzą, że strategie pamięciowe mogą być przydatne jedynie dla studentów czy uczniów, ale to nieprawda – sprawne posługiwanie się pamięcią poprawia jakość życia każdego człowieka.

Pamięć to proces odpowiedzialny za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia. Metapamięć to wiedza na temat własnej pamięci, a strategie zapamiętywania to szczególny przypadek działania metapamięci. Przeciętny człowiek często nie docenia możliwości własnego mózgu, natomiast już starożytni Grecy i rzymscy senatorowie w oparciu o wyobraźnię i skojarzenia korzystali z różnych technik zapamiętywania, by zostać mistrzami retoryki.

2. Na czym polegają treningi pamięci?

Już twórca mnemotechnik – Symonides z Keos – dostrzegł, że podstawowym warunkiem skutecznego zapamiętywania jest porządek, a więc umiejętność odpowiedniej strukturalizacji materiału do zapamiętania. Na rynku reklamuje się wiele szkół czy centrów kształcenia, które oferują szereg metod pamięciowych i zapewniają o zdumiewających efektach, np. w wynikach szkolnych. Co tak naprawdę proponują ludziom supertreningi pamięci?

Sposoby uczenia się i zapamiętywania bazują niejednokrotnie na lateralizacji półkul mózgowych, czyli podziale funkcji i czynności między lewą a prawą półkulą. Chcąc zapamiętać słowa, ciągi cyfr albo odpowiednią kolejność, angażuje się lewą półkulę, która wyspecjalizowała się w logicznym myśleniu i funkcjach werbalnych. Domeną prawej półkuli są natomiast rytm, wyobraźnia, kolor, zmiana wielkości i ilości oraz relacje przestrzenne. Dynamiczna synergia prawej i lewej półkuli daje naprawdę zadziwiające rezultaty.

Zamiast „męczyć” bezustannie lewą półkulę słownymi powtórkami, można trochę ją odciążyć, zaprzęgając w proces pamięciowy wyobraźnię i skojarzenia (prawą półkulę). W tym właśnie tkwi cały sekret mnemotechnik. Tworząc niezapomniane obrazy na ekranie własnego umysłu, można zapamiętać dużo więcej niż za pomocą tradycyjnego „kucia”. W jaki sposób zapamiętać całą masę informacji?

Szybka nauka jest możliwa dzięki specjalnym właściwościom pamięci, z których przeciętny człowiek nie zdaje sobie sprawy. Przede wszystkim zapamiętuje się obraz i ruch, dlatego kiedy chce się coś przechować na dłużej w swoim umyśle, najlepiej wyobrażać sobie widoki, które będą jak najbardziej barwne, radosne i przesadzone. „Żywy obraz” powinien zawierać jak najwięcej elementów, takich jak: kolor, barwa, akcja, ruch, humor, absurd, związki, przesada (wielkie – małe), numeracja, liczby, szczegóły, synestezja (wrażenia zmysłowe), erotyka, porządek, kolejność, codzienność – niecodzienność, „Ja” w obrazie.

Człowiek XXI wieku często nie docenia roli wyobraźni i skojarzeń w procesie wydobywania wiadomości z magazynu pamięci. Powszechnie wyobraźnię łączy się z fantazjowaniem, dziwnym oraz wysublimowanym gustem artystycznym i deprecjonuje się na rzecz zdrowego rozsądku i realistycznego podejścia. Tymczasem połączenie wiedzy (która pozwala systematyzować, kategoryzować i powtarzać informacje) z wyobraźnią (która nadaje smak i kolor życiu w postaci marzeń) przynosi zadziwiające efekty w przyswajaniu wiadomości.

3. Rodzaje mnemotechnik

• Grupowanie

Polega na kategoryzacji, czyli uporządkowaniu informacji według pewnych zasad, np. podobieństwa znaczeniowego czy formalnego, np. słowa: podszycie, muchomor, tablica, uczeń, dąb, ołówek, dyrektor, nauczyciel, runo, sarna, ocena i mrówka można w spontaniczny sposób pogrupować w dwie odrębne kategorie znaczeniowe – „szkoła” (z tablicą, uczniem, ołówkiem, dyrektorem, nauczycielem i oceną) oraz „las” (z podszyciem, muchomorem, dębem, runem, sarną i mrówką).

• Akronimy

Strategia ta polega na wymyśleniu słowa lub wyrażenia, w którym pierwsze litery odnoszą się do zapamiętywanych informacji. Zwrot stanowiący akronim nie musi być sensowny, choć taki lepiej się zapamiętuje, np. chcąc zapamiętać cyfry rzymskie (50 – L, 100 – C, 500 – D, 1000 – M), można wymyślić wyrażenie: Lepki Cukierek Dla Mamy.

• Akrostychy

Jest to metoda praktycznie identyczna z poprzednią, z tą różnicą, że zamiast słowa czy wyrażenia tworzy się całe zdanie, w którym początkowe litery wyrazów odnoszą się do listy zapamiętywanych informacji, np. chcąc zapamiętać przypadki rzeczownika w języku polskim (mianownik, dopełniacz, celownik itd.), wymyśla się zdanie: Mama Dała Celinie Bułkę Nasmarowaną Masłem Wiejskim.

• Rymowanki

Polegają na uczeniu się krótkich wierszyków, które poprzez analogię ułatwiają zapamiętanie potrzebnych informacji, np. kości nadgarstka (łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta, grochowata, czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata, haczykowata) można zapamiętać, ucząc się następującej rymowanki: „Łódka płynie, księżyc świeci, trójgraniasty groszek leci. Na trapezie, trapeziku wisi główka na haczyku”.

• Rymowanki liczbowe

Pomagają zapamiętać ciągi cyfr. Cyfry są reprezentowane przez słowa o określonej liczbie liter, np. Pi (3,14159) – „Kto z woli i myśli zapragnie Pi spisać cyfry, ten zdoła”.

• Metoda miejsc albo technika lokacji

Ta metoda odwołuje się do wyobraźni, a polega na kojarzeniu zapamiętywanych informacji ze znanymi miejscami, które mija się np. w drodze do pracy czy w czasie spaceru. Była znana już w starożytności pod nazwą „pałac pamięci” albo „pokój rzymski”. Jest to technika bardzo przydatna do zapamiętania dużej ilości informacji w określonym porządku. Należy wyobrazić sobie jakiś pokój albo inne pomieszczenie, w którym poszczególne elementy – meble, doniczki, obrazy, lampy itd. kojarzy się z zagadnieniami do zapamiętania, tworząc barwną i często śmieszną historyjkę, ułatwiającą potem przypominanie.

• Kotwice

Metoda polega na wybraniu sobie miejsc, w których chce się „zahaczyć” dane informacje do zapamiętania, np. chcąc zapamiętać listę zakupów, można skojarzyć produkty spożywcze z częściami własnego ciała i tak – we włosach „ukryć” główkę sałaty, oczy „zastąpić” rzodkiewkami, ręce „potraktować” jak dwie bagietki, a w piersiach „przechować” mleko.

Pamięć i wyobraźnia to dwa systemy, które razem mogą zdziałać cuda, jeśli chodzi o przypominanie sobie wiadomości. Mnemotechnik jest bardzo wiele. Oprócz tych zaprezentowanych, wymienia się jeszcze: wyobrażenia interakcyjne, metodę słów-wieszaków, czyli tzw. haki pamięciowe, łańcuchową metodę skojarzeniową, technikę słów zastępczych, mapy myśli czy GSP – Główny System Pamięciowy. Należy jednak pamiętać, że każda ze strategii pamięciowych pomaga w kodowaniu innego rodzaju materiału. Sama znajomość mnemotechniki nie wystarcza. Aby metody zapamiętywania były skuteczne, potrzeba wielu ćwiczeń, wysiłku i praktyki.

4. Szybka nauka a pamięć

Mnemotechniki dla dzieci są szczególnie polecane w młodszym wieku szkolnym (klasy I-III), gdyż uatrakcyjniają zajęcia lekcyjne, usprawniają naukę, ćwiczą koncentrację uwagi i wprowadzają elementy zabawy, a jak wiadomo - nauka poprzez zabawę to ulubiona forma pracy dla uczniów. Wielu rodzicom zależy na spektakularnych osiągnięciach w szkole własnego dziecka. Niektórzy z opiekunów nawet zapisują maluchy na specjalne treningi pamięci, by uczynić z nich niemal geniuszy. Badania naukowe dowodzą, że człowiek wykorzystuje zaledwie 30% swoich możliwości intelektualnych. Mnemotechniki umożliwiają rozwinięcie potencjału poznawczego każdego dziecka, a nawet osoby dorosłej.

Mnemotechniki bazują na synergii dwóch półkul mózgowych, a także odwołują się do wizualizacji i kodowania polisensorycznego, czyli przyswajania wiedzy za pomocą wszystkich zmysłów: smaku, wzroku, węchu, dotyku i słuchu. W ten sposób dzieci o wiele szybciej przyswajają niezbędne informacje. W wielu szkołach, nawet w sposób nie do końca świadomy, stosuje się elementy mnemotechnik albo tzw. techniki szybkiego uczenia się. Niektóre z takich programów działają na zasadzie skojarzeń, wykorzystując metody łączenia informacji wcześniej przyswojonej z nowo nabywaną. Mnemotechniki wykorzystują rymowanki, obrazki szyfrowane, opowiadania, żarty, humor, absurd, ruch, kolor itp., co czyni lekcję ciekawszą, a przede wszystkim przekłada się na lepsze efekty kształcenia w dziedzinie matematyki, historii, języka polskiego czy ortografii.

5. Mnemotechniki dla dzieci

Pamięć to jeden z podstawowych procesów psychicznych człowieka, dzięki któremu można gromadzić informacje i zdobywać doświadczenie. Pamięć traktuje się albo jako proces, albo jako cechę, czyli indywidualną właściwość człowieka. Pamięć to, w końcu, składowa inteligencji człowieka, która współdecyduje o jego zdolnościach adaptacyjnych. Wielu rodzicom zależy, aby ich własne pociechy miały wysoki iloraz IQ, imponującą pamięć i świetne wyniki w szkole. Szybszemu przyswajaniu wiedzy pomagają mnemotechniki.

Jakie metody zapamiętywania można wykorzystać w pracy z dziećmi? Oto niektóre przykłady.

• System powtórek

Nie bez przyczyny mówi się, że „powtarzanie – matką nauki”. Powtarzanie partii materiału jest szczególnie ważne w młodszym wieku, ale najpierw należy zorientować się, czy wszyscy uczniowie rozumieją dane treści. Nowe informacje powinno powtarzać się systematycznie. Pierwsza powtórka powinna nastąpić po 10. minutach od przyswojenia wiedzy, kolejna – następnego dnia, następna – za tydzień, potem – za miesiąc i w końcu po upływie pół roku. Taki system powtórek gwarantuje, że wiadomości ulegną konsolidacji w postaci śladu pamięciowego już do końca życia.

• Piktogramy

Metoda polega na ilustrowaniu danych treści, np. słów piosenki czy wiersza. Uczniowie poprzez wykorzystanie wyobraźni wykonują rysunki, obrazujące tekst do zapamiętania. Piktogramy powinny być schematyczne, bez zbędnych szczegółów. Można je wykonać, wykorzystując wycinki z gazet albo posłużyć się gotowymi, specjalnie przygotowanymi szablonami rysunków, które uczniowie muszą jedynie uporządkować w odpowiedniej kolejności.

• Wierszyki i rymowanki

Jest to rodzaj mnemotechniki, która wykorzystuje żart. Małe dzieci bardzo chętnie uczą się śmiesznych wierszyków, które ułatwiają zapamiętywanie, np. do opanowania reguł ortograficznych w pisowni „u” można wykorzystać następującą rymowankę: „Zapamiętaj zawsze tu, pisz otwarte zwykłe „u” w słowach: skuwka i zasuwka, gdyż wyjątkiem są te słówka. W cząstkach -unka, -un i -unek – opiekunka, zdun, pakunek. Pisz je także w cząstce -ulec, więc budulec i hamulec. W ulu, dwu, gdzie „u” litera wyraz kończy lub otwiera. Wreszcie niech nikt nie kreskuje w czasowniku cząstki -uje”.

• Łańcuchowa metoda skojarzeń

Technika polega na tworzeniu kolejno własnych skojarzeń, które składają się w ciąg przyczynowo-skutkowy. Elementy łańcucha myślowego łączą się ze sobą, tworząc opowiadanie lub historyjkę. Nie musi ona być logiczna. Im bardziej barwna, śmieszna, absurdalna, odwołująca się do niepowtarzalnych zjawisk, angażująca więcej zmysłów i zawierająca więcej szczegółów, tym lepiej, np. chcąc nauczyć dzieci pisowni wyrazów z „ó” – ogród, jaskółka, piórko, góral, który, płótno, Józef, oprócz, żółty, niósł, róża, dróżka, szczegół, górnik można ułożyć następującą historyjkę: „Był sobie piękny ogród, w którym mieszkała smutna jaskółka. Pewnego razu zgubiła piórko przelatując nad płótnem, które na łące rozłożył góral. Ten niecodzienny szczegół nie umknął uwadze górnika. Szedł on dróżką na urodziny do Józefa. W ręku niósł pachnącą czerwoną różę, a oprócz niej żółte okulary”.

• Mapa mentalna (mapa myśli)

Bardzo przydatna metoda do porządkowania zawiłych treści. Poleca się ją szczególnie w starszych klasach jako formę sporządzania notatek. Na środku kartki pisze się główne zagadnienie, tzw. słowo-klucz i dopisuje się kolejne wiadomości w formie krótkich haseł, schematów czy rysunków, które rozgałęziają się do coraz bardziej szczegółowych informacji.

• Ćwiczenia pantomimiczne

Jest to metoda uczenia się poprzez ruch i zabawę. Polecana szczególnie dla małych dzieci, u których potrzeba ekspresji jest bardzo duża. Technikę można wykorzystać do nauki alfabetu, np. uczeń ma za zadanie przedstawić za pomocą swojego ciała daną literkę, a reszta klasy zgaduje.

Na lekcjach z dziećmi można wykorzystać jeszcze wiele innych mnemotechnik. Najważniejsze, aby nauce towarzyszyły pozytywne emocje oraz by w procesie przyswajania wiadomości wykorzystać ruch i wszystkie zmysły. W ten sposób można ćwiczyć koncentrację uwagi, inteligencję, pamięć wzrokową, werbalną i słuchową. Oprócz walorów edukacyjnych, mnemotechniki mają także walory wychowawcze, gdyż pozwalają uczniom pewniej poczuć się w szkole, odnosić sukcesy i zredukować stres, zachęcając do większej aktywności.