Parapsychologia - co to jest i czym się zajmuje. Zjawiska paranormalne

Obok psychologii naukowej wyrosło wiele pseudopsychologii, m.in. parapsychologia, a wśród osób amatorsko zajmujących się procesami psychicznymi dominuje niestety tzw. „psychologia podwórkowa”. Tajemnicze zjawiska i psychika człowieka od dawna fascynowały ludzkość. Pragnąc wytłumaczyć dziwne fenomeny i niezrozumiałe stany, odwoływano się do magii albo sił nadprzyrodzonych. Na czym polega parapsychologia? Czy można ją uznać za subdyscyplinę psychologii? Co to jest psychokineza, lewitacja, teleportacja czy jasnowidztwo? Jakie jeszcze zjawiska paranormalne można wyróżnić?

1. Co to jest parapsychologia?

Psycholog to zawód zaufania publicznego, który wymaga przestrzegania zasad etyki zawodowej i deontologii. Deontologiato nauka o powinnościach i obowiązkach oraz dział etyki zajmujący się postępowaniem moralnym. Wyróżnia się także deontologię psychologiczną, która stanowi swoisty kodeks postępowania moralnego psychologów w stosunku np. do pacjentów, badań naukowych, diagnozowania, prowadzenia eksperymentów itp.

Wszystkim psychologom znany jest bardzo dobrze efekt ruskiej zimy opisany przez prof. Dariusza Dolińskiego. Polega on na tym, że kiedy w nowym towarzystwie psycholog przyzna się do swojego zawodu, zwykle zapada cisza i zablokowanie swobodnego dialogu. Kozetka Zygmunta Freuda na stałe wpisała się w obraz psychologa.

Zgodnie ze stereotypem, psycholog potrafi czytać w myślach, przewidywać zachowania i demaskować najskrytsze tajemnice człowieka. Stawia to ludzi postronnych w niezbyt komfortowej sytuacji i dlatego wolą unikać obecności psychologa.

Pytając ludzi, z czym kojarzy im się zawód psychologa, zazwyczaj mówią, że to „lekarz duszy”, jasnowidz, hipnotyzer, manipulator, psychoanalityk, psychiatra, cudotwórca, dziwak, permanentny diagnosta, wróżka albo osoba zajmująca się problemami życiowymi innych.

Ludzie mylnie upatrują w psychologu nadprzyrodzonych mocy i intuicji, która umożliwia szafowanie złotymi receptami na trudności w życiu. Psychologowie muszą odmitologizowywać pewne kwestie i obalać ciągle istniejący w społeczeństwie stereotyp psychologa.

Psycholog to taki sam człowiek jak inni, mający podobne rozterki życiowe i poszukujący takich samych odpowiedzi na odwieczne pytania. Oczywiście posiada większy zasób wiedzy o działaniu mechanizmów psychicznych, ale nie jest wróżką. Psycholog opiera się na wiedzy naukowej i badaniach empirycznych, a nie na domysłach i swojej wyobraźni.

Niestety, pewne stereotypy i przekonania oraz wiedza „podwórkowa” na temat tego, czym jest psychologia, wpływają na generowanie mylnych wyobrażeń co do zawodu psychologa i sprzyjają rozwojowi różnych pseudopsychologii.

Psychologia człowieka jest szeroką dziedziną o wielu specjalnościach, ale zasadniczo to nauka o zachowaniach i procesach psychicznych. Wszystko, co lokuje się obok psychologii, można określić jako parapsychologię.

Etymologicznie parapsychologia pochodzi z języka greckiego (gr. para – obok, psyche – dusza, logos – słowo, myśl, rozumowanie), a termin ten wprowadził w 1889 roku niemiecki psycholog i filozof Max Dessoir. Parapsychologia zajmuje się badaniem rzekomych zjawisk psychicznych, wywołanych przez inteligentne siły lub nieznane moce utajone w umyśle ludzkim. Przedmiotem jej zainteresowania jest psychika i zjawiska z nią związane, dlatego często mylnie utożsamia się ją z psychologią naukową.

2. Czym zajmuje się parapsychologia?

Parapsychologia poświęca szczególną uwagę zjawiskom paranormalnym, które wymykają się opisom oficjalnej nauki, gdyż nie daje się zastosować wobec nich żadnych reguł metodologicznych, by dokonać empirycznej weryfikacji badanych zjawisk. Według obecnej nauki, zjawiska paranormalne nie mogą istnieć, bo brakuje rzetelnych dowodów badawczych.

Synonimami parapsychologii są takie określenia, jak: metapsychologia czy psychotronika – interdyscyplinarna pseudonauka, która zajmuje się badaniem sił działających na odległość, biograwitacją, rzekomymi polami energetycznymi i dąży do poznania fizykalnych przyczyn takich zjawisk, jak: telepatia, psychokineza czy zjawiska mediumiczne (komunikacja z duchami i siłami nadprzyrodzonymi).

Parapsychologia jest bardzo popularna wśród okultystów, zakładających obecność nieznanych, tajemnych sił, które istnieją w człowieku i przyrodzie.

3. Zjawiska paranormalne

Parapsychologia bierze swoje źródło z rytuałów i praktyk magicznych. Ludzie od wieków pragnęli zapanować nad siłami natury albo nawiązać kontakt z innym wymiarem rzeczywistości, dlatego w oparciu o nauki magiczne wytworzyły się ezoteryczne systemy rozwoju czy metody samodoskonalenia duchowego.

Z magii wyodrębniły się także inne nauki oraz paranauki, np. alchemia, astrologia, radiestezja czy parapsychologia. Zjawiska paranormalne, inaczej określane jako zjawiska parapsychiczne, nadprzyrodzone albo nadnaturalne, to zjawiska czy zdolności, których istnienia nie udało się potwierdzić za pomocą żadnego eksperymentu naukowego i które są sprzeczne z panującymi teoriami naukowymi.

Z kolei zwolennicy parapsychologii podkreślają, że zjawisk parapsychicznych nie da się badać, bo są niepowtarzalne, występują spontanicznie, w sposób nieregularny, trudny do przewidzenia, wymykając się metodologii badawczej i naukowym uzasadnieniom. Do najbardziej popularnych zjawisk paranormalnych zalicza się:

• jasnowidztwo – zdolność umożliwiająca postrzeganie osób, zjawisk i przedmiotów w czasie i przestrzeni bez udziału percepcji zmysłowej. Wyróżnia się jasnowidzenie przeszłości (retrokognicja), jasnowidzenie zdarzeń przyszłych (prekognicja) i psychometrie – możliwość odszukiwania zaginionych osób na podstawie jakiegoś przedmiotu, który należał do zaginionego;
• teleportacja – proces przenoszenia obiektów z jednego miejsca w inne, bez zachowania ciągłości istnienia obiektu w przestrzeni;
• telepatia – zdolność umysłu do wysyłania i wybiórczego przechwytywania swoistych fal mózgowych na duże odległości; bezpośrednie połączenie między dwoma umysłami;
• pirokineza – rzekoma umiejętność wzniecania ognia siłą woli;
• lewitacja – umiejętność unoszenia przedmiotów lub osób;
• dermooptyka – inaczej widzenie skórne, zdolność rozpoznawania barw i kształtów za pośrednictwem skóry;
• poltergeist – zespół zjawisk polegających na generowaniu różnego rodzaju dźwięków (trzaski, gwizdy, szurania), najczęściej niewiadomego pochodzenia, bez możliwości wskazania źródła dźwięku oraz innych efektów, np. samoczynne przesuwanie się lub pojawianie przedmiotów, spadanie, podnoszenie się itp.;
• ektoplazma – gęsta bioenergia, substancja o specjalnych właściwościach, wydzielana prawdopodobnie z ciała medium w trakcie transu;
• psychokineza – inaczej anomalna perturbacja, umiejętność oddziaływania na przedmioty bez fizycznego kontaktu z nimi, a w węższym znaczeniu – zdolność poruszania przedmiotów siłą umysłu;
• witakineza – umiejętność samoleczenia i sterowania własnym zdrowiem oraz szybkością starzenia się;
• chronokineza – kontrola nad przepływem czasu, zatrzymywanie go;
• audiokineza – umiejętność manipulowania falami dźwięku;
• inokineza – umiejętność kontrolowania przestrzeni, zakrzywiania jej i tworzenia obiektów;
• postrzeganie pozazmysłowe (ang. extrasensory perceptron, ESP) – umiejętność zdobywania informacji inaczej niż za pomocą znanych zmysłów (wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku, propriocepcji), np. widzenie tzw. aury;
• projekcja astralna – inaczej eksterioryzacja albo doświadczenie poza ciałem (ang. out of body experience, OOBE), wrażenie postrzegania świata spoza własnego ciała fizycznego.

4. Postrzeganie parapsychologii

Parapsychologię określa się jako naukę, pseudonaukę, paranaukę albo protonaukę, a jej ocena zależy od światopoglądu oceniających. Sceptycy parapsychologii podkreślają nierzetelność badań i enigmatyczność wyjaśnień oraz zwracają uwagę na celowe oszukiwanie ludzi dla osiągnięcia korzyści finansowych, natomiast zwolennicy twierdzą, że zjawiska paranormalne wymykają się naukowym teoriom, bo są unikalne i niepowtarzalne.

Trudno o jednoznaczną ocenę parapsychologii i chociaż zjawiska paranormalne rzeczywiście nie dają się uzasadnić żadną ze znanych koncepcji naukowych, to niektóre z fenomenów parapsychicznych czy nadnaturalnych mogą mieć racjonalne wytłumaczenie.

Zjawiska OOBE próbuje się uzasadniać zmianami neurologicznymi i wahaniami w poziomie neurotransmiterów, a zagadkę „Trójkąta Bermudzkiego” tłumaczy się np. sporadycznymi erupcjami metanu z podwodnych złóż w tych rejonach. Powstały z wody i pęcherzyków metanu płyn, ma gęstość znacznie niższą niż woda, przez co znajdujące się w nim statki tracą wyporność i toną.

Zjawiska paranormalne, magia i siły nadprzyrodzone cieszą się dużą popularnością w różnego rodzaju literaturze fantasy czy filmach science fiction, jednocześnie podtrzymując fałszywe przekonania na temat przedmiotu badań psychologów.

Ciekawostkę stanowi fakt, że Fundacja Edukacyjna Jamesa Randiego ufundowała nagrodę w wysokości jednego miliona dolarów temu, kto w wiarygodnym eksperymencie naukowym udowodni istnienie dowolnego zjawiska paranormalnego. Jak dotąd nikt tej nagrody nie odebrał.

5. Stanowisko wobec zjawisk paranormalnych

By wypracować samodzielne stanowisko wobec zjawisk paranormalnych i parapsychologii, należy włączyć myślenie krytyczne, które opiera się na sześciu podstawowych pytaniach.

• Jakie jest źródło informacji (wiarygodne, eksperckie, obiektywne, bezstronne)?
• Czy twierdzenie ma charakter umiarkowany, czy kategoryczny?
• Jakie są dowody?
• Czy wnioski mogą być zniekształcone przez tendencyjność w myśleniu (inklinacje, efekt potwierdzania, tendencyjność emocjonalna)?
• Czy rozumowanie jest wolne od typowych błędów logicznych?
• Czy zagadnienie wymaga ujęcia z wielu perspektyw jednocześnie?

Takie programy, jak: „Archiwum X” („The X files”), „Nierozwiązane tajemnice” („Unsolved mysteries”) czy „Fantastyka naukowa w badaniach” („Sci Fi investigates”) wykorzystują ludzką fascynację tym, co paranormalne – zwłaszcza twierdzeniami o tajemniczej mocy oddziaływania umysłu i sił nadnaturalnych na osobowość.

Na podobnej zasadzie działają horoskopy - chociaż astrologia już dawno została zdemaskowana - albo rzekoma siła przekazów podprogowych. Wszystkie te przypadki można zaliczyć do wspólnego działu pseudopsychologii, która nie ma żadnego uzasadnienia naukowego i podszywa się jedynie pod prawdy naukowe.