Przywództwo

Przywództwo kojarzy się zwykle ze sprawowaniem władzy, posłuszeństwem osób stojących niżej w hierarchii, z charyzmatycznym przywódcą, a w perspektywie szerszej – z polityką. Psychologia społeczna w kontekście przywództwa zwraca uwagę m.in. na podstawy sprawowania władzy, na osobowość autorytarną, makiawelizm, radykalizm, konserwatyzm, dominację, agresywność, autorytety, uległość, konformizm i dyrektywność. Wszystkie te pojęcia lokują się bardzo blisko problematyki przywództwa (sprawowania władzy). Istnieje też wiele typów przywództwa, np. styl demokratyczny, liberalny czy autorytarny.

1. Podstawy sprawowania władzy

Sprawowanie władzy to umiejętność wywierania wpływu na innych i jednocześnie zdolność opierania się sugestiom innych (bycie asertywnym). Władza sprawowana w grupach i dużych zbiorowościach może zasadzać się na różnych fundamentach. Może wynikać ze stosowania przymusu lub nagradzania przez władzę, z kompetencji przywódcy, z przewagi posiadanych przez niego informacji, z legitymizacji jego pozycji bądź identyfikacji z jego osobą. Typologię źródeł władzy zaproponowali pod koniec lat 50. XX wieku John French i Bertram Raven.

Autorzy klasyfikacji do podstaw sprawowania władzy zaliczyli:

• przymus – władza opiera się na karze i zagrożeniu karą. Trudno jednak utrzymać stałą wiarygodność groźby, egzekwować kary i mieć władzę nad daną zbiorowością, bowiem naturalną reakcją na karę jest ucieczka z „pola widzenia” władcy, by ukryć karany czyn niż go zaniechać. Poza tym kara nie sprzyja internalizacji norm i wartości, zatem trzeba tworzyć kosztowny system kontroli. Do kar uciekają się dyktatorzy, których władza trwa tak długo, dopóki dysponują oni środkami przymusu i represji;
• nagrody – sprawowanie władzy za pomocą nagród także wymaga systemu kontroli i egzekucji, ale mniej rozbudowanego i kosztownego. Po nagrodę bowiem każdy sam chętnie się zgłasza, kary natomiast unika. Nagrody mogą mieć charakter dóbr materialnych, pochwał, awansu społecznego itp. Inną słabością tego sposobu jest to, że również nie prowadzi do uwewnętrznienia norm i rzeczywistej zmiany postaw. Ludzie postępują zgodnie z wolą nagradzającego dla zewnętrznych korzyści, a nie ze względu na osobiste przekonania i system wartości;
• legitymizacja – często władza zasadza się na uświęconych tradycją normach - kto, nad kim i w jakiej dziedzinie może sprawować władzę. Władza nie wynika zatem z racji, z siły, ale z oczywistości, że ludzie zajmujący pewne pozycje w społeczeństwie mają tytuł, by władzę sprawować. Tym tytułem może być norma społeczna albo prawo. Powszechnie znana jest tendencja dyktatorów, by władzę zdobytą siłą „przybrać w szaty” władzy w majestacie prawa;
• kompetencje – jest to władza wynikająca z przekonania o wiedzy i umiejętnościach ekspertów. Dotyczy na ogół wąskiej dziedziny, w której kompetencje eksperta są na tyle duże, że ludzie poddający się jego radzie czy zaleceniom na ogół nie pretendują nawet do tego, by je zrozumieć. Po prostu ufają, np. prawnikom, lekarzom czy psychologom. Wiara ta często bywa wzmacniana przez sprawujących władzę poprzez eksponowanie pozycji zawodowej, dyplomów, nagród;
• identyfikacja – władzę szczególną mają ci, którzy są powszechnie lubiani, są guru, idolami grup społecznych. Ci, do których inni chcą się upodabniać. Ten typ władzy nie wymaga żadnych zewnętrznych podniet, łatwo prowadzi do internalizacji postaw i norm przyjmowanych od uznanych i afirmowanych wzorów społecznych;
• informacja – kto ma informację, ten ma władzę. Zarówno w skali administracji państwowej, jak i na poziomie interpersonalnym ludzie bywają uzależnieni od tych osób lub organizacji, które gromadzą, a następnie tak reglamentują informacje, aby nie stały się one powszechnie dostępne. W ten sposób uzależniają innych od siebie.

2. Charakterystyka władzy

Władza to zdolność do kontrolowania działań innych ludzi. Według Maksa Webera, niemieckiego socjologa, władza polega na tym, że dany aktor może narzucić swoją wolę innym aktorom interakcji społecznej. Istnieją różne formy władzy, np. władza nauczycielska, władza rodzicielska, władza ekonomiczna, władza polityczna. Sprawowanie władzy niekoniecznie wymaga wykorzystania środków przymusu, często wystarcza autorytet, jaki władzy się przypisuje. Psychologia polityczna od dawna zastanawia się, czy istnieje jakiś specyficzny zbiór cech, które predestynują człowieka do pełnienia roli polityka (władcy). Wyniki badań są jednak niejednoznaczne, a różnice między osobami sprawującymi władzę a „przeciętnym Kowalskim” nie osiągają istotności statystycznej (różnice są niewielkie, prawie żadne).

Zaobserwowano jedynie, że polityk pełniący funkcję przywódczą jest zwykle nieco bardziej inteligentny, bardziej elastyczny, lepiej przystosowany, bardziej wrażliwy na sygnały interpersonalne, jest bardziej asertywny i ma znacznie wyższą samoocenę niż inni. Politycy różnią się między sobą co do sposobu realizowania swojej roli przywódczej. Wyróżnia się dwie skrajne kategorie polskich polityków:

• o orientacji pragmatycznej – nastawienie w publicznym komunikowaniu się na poszukiwanie rozwiązań różnych praktycznych problemów, przed jakimi stoi kraj. Dominuje postawa demokratyczna;
• o orientacji ideologicznej – rozpatrywanie rzeczywistości z perspektywy tego, czy przystaje, czy też nie przystaje ona do ideologicznych kryteriów. Jeżeli nie przystaje, zostaje wówczas potępiona. Kategoryczność przekonań polityków ideologicznych sprawia, że w działaniu wykazują znaczny poziom emocjonalności i bezkompromisowości. W związku z tym są skłonni raczej do narzucania swych poglądów niż do czynienia ustępstw.

W pewnych okolicznościach historycznych konflikty między skłóconymi politykami rozwiązywano przy pomocy siły – wyłaniał się charyzmatyczny przywódca, który potrafił ujarzmić konkurentów i narzucić im własną wersję ideologii.

3. Makiawelizm

Richard Christie i Florence Geis sformułowali przypuszczenie, że politycy mają pewną specyficzną zdolność do manipulowania innymi ludźmi. Zdolność ta ma wiązać się z określonym sposobem widzenia świata społecznego jako miejsca, gdzie między ludźmi toczy się bezpardonowa walka, w której zwyciężają sprytniejsi i bardziej bezwzględni. Autorzy zbudowali specjalną skalę, która miała mierzyć ten sposób myślenia. Pozycje skali pochodziły z pism Machiavellego (florenckiego dyplomaty), dlatego nazwano ją skalą makiawelizmu.

Stwierdzono, że osoby osiągające w niej wysokie wyniki, charakteryzuje tzw. „syndrom chłodu” – są to ludzie zachowujący dystans emocjonalny wobec innych, niski poziom empatii, niepoddający się naciskom i prośbom, chyba że widzą w tym jakąś korzyść. Sprawia im przyjemność rywalizowanie i manipulowanie ludźmi, przy czym lepiej niż inni potrafią odczytywać potrzeby partnerów i wykorzystywać tę wiedzę do własnych celów. Szczególnie dobrze radzą sobie w sytuacji niejasnej i nieokreślonej.

Opisany syndrom cech psychicznych określono jako makiawelizm. Występuje on nie tylko u polityków, ale też u osób należących do innych grup społecznych i zawodowych. Nie ma również podstaw, by twierdzić, że charakteryzuje on wszystkich sprawujących władzę, choć zapewne jest wśród nich dość częsty. Może on ułatwić osiąganie celów politycznych. Pewien poziom zdolności manipulacyjnych zdaje się cechą przydatną przy pełnieniu ról przywódczych i kierowniczych. Trudno być efektywnym, jeśli nie ma się umiejętności przeforsowania swojej woli w sytuacji rozbieżności dążeń i interesów, co w polityce jest typowym stanem rzeczy.