Inteligencja - definicja, rodzaje według Howarda Gardnera, iloraz inteligencji

Pozornie najprościej byłoby określić inteligencję jako sprawność myślenia, gdyż proces myślenia uchodzi za najbardziej "intelektualny", ale taka definicja byłaby zbyt wąska. O inteligentnym zachowaniu decydują bowiem również inne czynniki, np. uwaga, pamięć, uczenie się, styl poznawczy itp. Czym jest inteligencja? Jak obliczyć iloraz inteligencji? Jakie zdolności składają się na inteligencję?

1. Czym jest inteligencja

Inteligencja to umiejętność rozumienia, uczenia się, wykorzystywania posiadanej wiedzy i wyciągania wniosków, a także analizowania i dostosowywania się do postępujących zmian. Pojęcie to pochodzi od łacińskiego słowa "intelligentia", oznaczającego: zdolność pojmowania, rozum. Do określenia poziomu inteligencji używa się ilorazu inteligencji. Jest to wskaźnik IQ, ustalany na podstawie przeprowadzanych testów. Psychologowie od dziesięcioleci prowadzą badania nad inteligencją, tworząc coraz to nowe definicje i rodzaje. Inteligencja emocjonalna dotyczy uczuć, sztuczna zarezerwowana jest dla maszyn, a kognitywna pozwala na sprawne podejmowanie życiowych decyzji. Co ważne, inteligencja nie jest zarezerwowana tylko dla ludzi, zwierzęta w zależności od gatunku także posiadają iloraz inteligencji i to nawet zaskakująco wysoki.

Psychologiczne teorie inteligencji powstały w odpowiedzi na pytanie o charakter i źródła różnic indywidualnych w zakresie poziomu wykonania zadań umysłowych. Ludzie różnią się między sobą sprawnością myślenia, rozumowania i rozwiązywania problemów.

Zobacz film: "Jedzenie a inteligencja"

Różnice te są względnie stałe i ujawniają się w różnych typach sytuacji. Międzyosobnicza zmienność i wewnątrzosobnicza stałość ludzkich sprawności intelektualnych to fakty, które skłoniły psychologów do wniosku, że istnieje ukryta cecha za nie odpowiedzialna, nazwana inteligencją. Inteligencję próbowano definiować na wiele sposobów, co wskazuje, jak trudno ująć jej istotę. Jaka jest więc definicja inteligencji?

Zazwyczaj inteligencję rozważa się jako zdolność umysłową lub grupę zdolności. Czym zatem jest zdolność? W literaturze używa się tego pojęcia co najmniej w trzech znaczeniach:

• jako potencjalne możliwości jednostki,
• jako możliwości rzeczywiście przejawiane,
• jako mierzalny poziom wykonania określonych czynności lub zadań.

W odniesieniu do zdolności umysłowych, takie ujęcie odpowiada wprowadzonemu przez psychologa, Donalda Hebba, podziałowi na inteligencję A (wrodzone możliwości) i inteligencję B (możliwości rzeczywiście rozwinięte). Kontynuatorzy tej myśli (np. Philip Vernon, Hans Eysenck) dodali jeszcze inteligencję C, czyli to, co ujawnia się w testach. Współczesne definicje inteligencji można podzielić na trzy główne grupy:

• inteligencja jest określana jako zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń. Osoba inteligentna może popełnić błąd, ale raczej go nie powtórzy. Będzie też próbowała wykorzystać uprzednie doświadczenia w pewnej dziedzinie lub w związku z określonym rodzajem zadań, planując bieżące czynności intelektualne;
• inteligencja to zdolność przystosowania się (adaptacji) do otaczającego środowiska. Osoba inteligentna zachowuje się adekwatnie do okoliczności, a jeśli nie przestrzega reguł panujących w środowisku, to czyni to z chęci kontestacji, a nie z braku rozeznania wśród tych reguł czy też z powodu nieumiejętności wypracowania przystosowawczych wzorców działania;
• inteligencja to zdolność metapoznawcza, czyli rozeznanie się we własnych procesach poznawczych i zdolność ich kontrolowania. Osoba inteligentna używa umysłu bardziej refleksyjnie i jest w stanie intencjonalnie sterować własnymi procesami poznawczymi.

Nie wszyscy psychologowie akceptują trzy z powyższych definicji inteligencji. Najogólniej inteligencję można rozumieć jako zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi.

Niektórzy badacze zawężają zresztą tę definicję jeszcze bardziej, mówiąc o inteligencji jako zdolności do myślenia abstrakcyjnego, dzięki której człowiek może rozwiązywać zadania umysłowe wymagające oderwania się od konkretnych cech zadania i sytuacji.

2. Rodzaje inteligencji według Howarda Gardnera

Wyróżnia się wiele różnych inteligencji. Mówi się np. o inteligencji sztucznej, inteligencji emocjonalnej, inteligencji twórczej czy inteligencji kognitywnej. Howard Gardner - psycholog z Uniwersytetu Harvarda - sądzi, że tradycyjne testy inteligencji mierzą tylko ograniczony zakres ludzkich zdolności umysłowych. Twierdzi on, że człowiek posiada przynajmniej osiem oddzielnych zdolności umysłowych, które nazwał inteligencjami wielorakimi:

• inteligencja językowa – sprawne posługiwanie się językiem w mowie i w piśmie (słownik czynny i bierny); rozwinięta zdolność czytania ze zrozumieniem oraz funkcje werbalne, np. sprawne wyszukiwanie synonimów, antonimów, szybka nauka gramatyki, ortografii, leksyki itp.; zdolności lingwistyczne (uczenie się języków obcych); ten rodzaj inteligencji prezentują np. pisarze, poeci, oratorzy, tłumacze;
• inteligencja matematyczna – rozumienie analogii, klas, relacji; sprawne rozwiązywanie problemów logicznych i zadań arytmetycznych; zamiłowanie do łamigłówek; sprawna obsługa skomplikowanych maszyn czy komputerów; ten typ inteligencji prezentują np. wybitni naukowcy i matematycy;
• inteligencja przestrzenna – zdolność do tworzenia umysłowych obrazów przedmiotów i do myślenia o ich położeniu względem siebie; umiejętność rotowania figur w wyobraźni; zamiłowanie do geometrii i trójwymiarowych brył; ten typ inteligencji prezentują np. plastycy, malarze, rzeźbiarze;
• inteligencja muzyczna – zdolność do wykonywania, komponowania i oceniania wzorców muzycznych, w tym wzorców rytmicznych i tonalnych; dobre poczucie rytmu; granie „ze słuchu”; zamiłowanie do śpiewu, gry na instrumentach muzycznych, nut, dźwięków i muzyki; ten rodzaj inteligencji przejawiają kompozytorzy, muzycy, wokaliści;
• inteligencja cielesno-kinestetyczna – zdolność do kontrolowania ruchów i koordynacji; sprawny zmysł równowagi i duża świadomość swojego ciała; ten typ inteligencji prezentują m.in. tancerze, gimnastycy, chirurdzy, aktorzy, sportowcy;
• inteligencja interpersonalna – zdolność do rozumienia zamiarów, emocji, motywów i działań innych ludzi oraz umiejętność skutecznej współpracy z innymi; wrażliwość na komunikację niewerbalną, empatia, prospołeczność; ten repertuar cech i zachowań charakteryzuje np. nauczycieli, polityków, księży;
• inteligencja intrapersonalna – zdolność do poznawania samego siebie, rozwoju satysfakcjonującego poczucia tożsamości i regulowania własnego życia; przykładem człowieka o inteligencji intrapersonalnej może być filozof;
• inteligencja przyrodnicza – zdolność klasyfikacji obiektów żywych jako członków różnych grup; silna więź ze środowiskiem naturalnym; miłość do przyrody, roślin i zwierząt; ten typ inteligencji prezentują ogrodnicy, rolnicy, leśnicy, weterynarze.

3. Co ma wspólnego inteligencja z ilorazem inteligencji

Pojęcie ilorazu inteligencji wprowadził niemiecki psycholog – William Stern. IQ jest rozumiany jako iloraz wieku umysłowego do wieku życia, pomnożony przez 100. Współcześnie, zwłaszcza w odniesieniu do ludzi dorosłych, stosuje się tzw. dewiacyjny iloraz inteligencji, czyli skalę, w której wynikowi przeciętnemu dla danej populacji przypisuje się umowną wartość 100, a standardowemu odchyleniu od przeciętnej – umowną wartość 15.

Tak obliczony wskaźnik, matematycznie rzecz biorąc, nie jest już ilorazem, jednak w dalszym ciągu pozwala ocenić poziom intelektualny jednostki na tle całej populacji.

Najstarsze i najbardziej znane stowarzyszenie zrzeszające ludzi o najwyższym ilorazie inteligencji na świecie to MENSA International, a w Polsce – MENSA Polska. Jest to organizacja typu non profit, do której mogą przystąpić osoby o ilorazie inteligencji w zakresie dwóch górnych percentyli (procent) populacji. Obecnie psychologowie dysponują rozmaitymi testami do pomiaru inteligencji. Wśród nich można wymienić, np.:

• Skalę Inteligencji Termann-Merrill;
• Diagnozę Możliwości Intelektualnych DMI;
• Test Dojrzałości Umysłowej Columbia;
• WISC-R (dla dzieci) i WAIS-R (dla dorosłych);
• Test Sortowania Kart z Wisconsin WCST;
• APIS-P i APIS-Z;
• Omnibus;
• Test Matryc Kolorowych Ravena TMK;
• Międzynarodową Wykonaniową Skalę Leitera MWSL.

Niektóre z powyższych testów mają normy, niektóre – nie, niektóre służą do badania z ograniczeniem czasowym (testy na czas), inne – bez jakichkolwiek limitów czasowych, inne można stosować do pomiaru grupowego, inne – tylko indywidualnie. Jedne są czułe na inteligencję skrystalizowaną (wiedzę nabytą w toku kształcenia oraz zdolność znajdowania dostępu do wiedzy), inne – na inteligencję płynną (zdeterminowaną biologicznie zdolność dostrzegania złożonych relacji i rozwiązywania problemów).

Syntetyczne ujęcie inteligencji wymaga uznania, że jest to zjawisko heterogeniczne, a źródła inteligentnego zachowania człowieka są liczne i ulokowane w wielu miejscach struktury umysłu człowieka.