Różnice między mężczyzną a kobietą

Kobieta i mężczyzna różnią się nie tylko pod względem zewnętrznych narządów płciowych i fizjologii, które wynikają z dymorfizmu płciowego, ale również pod względem psychiki. Czy różnice między mężczyzną a kobietą są efektem kultury i funkcjonujących stereotypów płci, czy raczej skutkiem uwarunkowań biologicznych oraz oddziaływania hormonów płciowych? Czy kontrowersje, że „kobiety są z Wenus, a mężczyźni z Marsa” mają naukowe uzasadnienie?

1. Różnice biologiczne między kobietą i mężczyzną

Pytania dotyczące różnic płciowych w czasach obecnych nabierają coraz bardziej ideologicznego charakteru w związku z powszechnym przekonaniem o nierównym traktowaniu płci, ruchem feministycznym i walką o równouprawnienie płci. Napięcia budzą sugestie, że zazwyczaj mniejszy pod względem wielkości mózg kobiet świadczy o mniejszej sprawności intelektualnej płci pięknej. Do dziś nie udowodniono tezy, że anatomiczne różnice uniemożliwiają kobietom sięganie po akademickie laury nawet w dziedzinach typowo męskich, jak fizyka, matematyka czy astronomia.

Mózg kobiety i mężczyzny jest pod wieloma względami bardzo podobny, jednak występują pewne strukturalne, biochemiczne i czynnościowe różnice między płciami, co sugeruje o konieczności uwzględniania płci podczas opracowywania metod leczenia wielu zaburzeń natury psychicznej, np. w przypadku depresji, uzależnień, schizofrenii czy PTSD – zespołu stresu pourazowego. Płeć różnicuje także obszary mózgu, które odpowiadają za zachowania rozrodcze i produkcję hormonów płciowych (androgenów, testosteronu, estrogenów czy progesteronu). Różnice płciowe nie ograniczają się tylko do gonad i podwzgórza – małej struktury, leżącej u podstawy mózgu, która reguluje i kontroluje podstawowe zachowania człowieka, jak jedzenie, picie czy seks.

Liczne ośrodki naukowe, np. University of California w Irvine czy Center for The Neurobiology of Learning and Memory dowodzą, że płeć wpływa na wiele aspektów ludzkiego działania, jak pamięć, emocje, widzenie, słyszenie, spostrzeganie, reakcje na stres czy rozpoznawanie twarzy. Zastosowanie nowoczesnych, nieinwazyjnych metod obrazowania mózgu, np. emisyjnej tomografii pozytonowej czy czynnościowego magnetycznego rezonansu jądrowego, umożliwiło odkrycie anatomicznych różnic rozmaitych obszarów neuronalnych u kobiet i mężczyzn.

2. Różnice w budowie mózgu kobiety i mężczyzny

Kobieta i mężczyzna różnią się pod względem wielkości wielu obszarów korowych i podkorowych, np. pewne rejony kory czołowej, w której zachodzi wiele procesów poznawczych, są większe u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety mają też większą korę limbiczną, odpowiedzialną za reakcje emocjonalne. Z kolei u mężczyzn obserwuje się większe niektóre obszary kory ciemieniowej, która uczestniczy w procesie orientowania się w przestrzeni oraz większe ciało migdałowate – strukturę pobudzaną przez informacje o ładunku emocjonalnym. Różnice płciowe dotyczące rozmiaru obszarów nerwowych są jednak względne.

Anatomiczne dysproporcje między mózgiem kobiety i mężczyzny mogą powodować, że sposób funkcjonowania ludzi odmiennej płci jest różny. Obserwuje się także odmienność na poziomie komórkowym, np. wykazano, że zagęszczenie neuronów w niektórych częściach kory płata skroniowego, związanej z przetwarzaniem i rozumieniem mowy, jest większe w mózgu kobiety niż w mózgu mężczyzny. Różnice anatomiczne mogą być w dużej mierze spowodowane aktywnością hormonów płciowych, działających na układ nerwowy w okresie płodowym i wpływających na rozwój struktur mózgowych oraz tworzenie się połączeń neuronalnych.

Powyższe stwierdzenie przemawiałoby za tym, że przynajmniej niektóre różnice pomiędzy kobietą a mężczyzną w funkcjach poznawczych nie są pochodną kultury ani zmian hormonalnych w okresie dojrzewania (adolescencji), lecz istnieją już w chwili narodzin. Mężczyźni mają mniejszy hipokamp niż kobiety. Jest to struktura biorąca udział w przechowywaniu wspomnień oraz zapamiętywaniu punktów orientacyjnych w terenie. Różnice w tym zakresie skutkują inną strategią odnajdywania drogi w zależności od płci. I tak, kobiety głównie skupiają się na rozpoznawaniu charakterystycznych obiektów (punktów topograficznych), natomiast mężczyźni stosują tzw. nawigację zliczeniową czy określają odległości i kierunki.

3. Różnice psychologiczne między kobietą i mężczyzną

Inna gospodarka hormonalna kobiet i mężczyzn to nie jedyna baza dla różnic płciowych. Decydują o tym również stereotypy płci oraz kultura, która definiuje aprobowane wzorce kobiecości i męskości. Mężczyzna jest zatem postrzegany jako aktywny, odważny, rozsądny, pewny siebie, opanowany i powściągliwy, natomiast kobieta – jako empatyczna, delikatna, uczuciowa, gadatliwa, ciepła, emocjonalna, ostrożna. Taka charakterystyka płci wpływa na strategie autoprezentacji stosowane przez panie i panów. Zachowania zgodne ze stereotypem są nagradzane przez społeczeństwo i spotykają się z akceptacją, natomiast te sprzeczne ze stereotypem płci są ryzykowne, bo narażają na ośmieszenie i ostracyzm społeczny.

Jakie są faktyczne różnice w zakresie płci? Powszechne przekonanie jest takie, że zdolności matematyczne to domena mężczyzn. Badania dowodzą, że do 15 roku życia w prostych zadaniach matematycznych lepiej wypadają dziewczynki, natomiast różnice na korzyść mężczyzn pojawiają się wraz z wiekiem. Nie ma natomiast żadnych istotnych różnic między kobietami a mężczyznami w zakresie rozwiązywania problemów złożonych. Zdolności przestrzenne to jednak już typowo męska domena. Mężczyźni lepiej wypadają niż kobiety w rotacjach umysłowych, spostrzeganiu przestrzennym i wizualizacji przestrzennej. Lepiej radzą sobie z takimi pojęciami, jak: kierunek, odległość, perspektywa czy proporcje.

Powszechnie uważa się, że pod względem językowym kobiety wyprzedzają mężczyzn. Przewaga werbalna kobiet jest jednak statystycznie bardzo niewielka, a w niektórych rodzajach zadań nawet zanika, jak np. w zakresie bogactwa słownika. Mówi się jednak, że zazwyczaj dziewczynki szybciej mówią, uczą się czytać oraz lepiej rozumieją zasady ortograficzne czy interpunkcyjne. Funkcjonowanie motoryczne to kolejny aspekt różnicujący mężczyzn i kobiety. Dymorfizm płciowy powoduje, że mężczyzna jest przeciętnie o około 20% większy niż kobieta. Chłopcy są zazwyczaj aktywniejsi pod względem ruchowym od dziewczynek już nawet w życiu płodowym, a różnica ta rośnie wraz z dojrzewaniem. Mężczyźni są też sprawniejsi, szczególnie w rzucaniu obiektów (siła uchwytu dłoni, dokładność rzutu, długość rzutu). Wyjaśnienia tych różnic poszukuje się w teoriach ewolucjonistycznych.

Kobiety są jednak lepsze, jeśli chodzi o precyzję, plastyczność motoryczną i koordynację wzrokowo-ruchową w zakresie małych ruchów wykonywanych podczas czynności manualnych, jak szycie igłą. W zakresie osobowości kobiety i mężczyźni nie wykazują jakichś specjalnie radykalnych dysproporcji. Stereotyp męskości dotyczy sprawstwa, a kobiecości – relacji społecznych. W miarach kwestionariuszowych płeć różnicuje asertywność z przewagą na rzecz mężczyzn oraz wrażliwość na innych z przewagą na rzecz kobiet. Kobiety są także nieco bardziej ufne, empatyczne, towarzyskie i lękliwe, ale nie obserwuje się różnic między kobietami a mężczyznami pod względem lęku społecznego. Mężczyźni odznaczają się też wyższą samooceną i zadowoleniem z własnego ciała. Ze względu na propagowany w mediach wzorzec idealnego kobiecego piękna, powodujący samouprzedmiotowienie kobiet, panie przejawiają niższą samoocenę niż płeć brzydsza. Kobiety też istotnie częściej zapadają na takie choroby, jak bulimia czy anoreksja.

Kobiety przejawiają silniejszą orientację na relacje społeczne, mają skłonność do zwierzania się, szczególnie rodzinie i osobom najbliższym oraz są sprawniejsze od mężczyzn w zakresie odczytywania mowy ciała (mimiki, pantomimiki i tonu głosu). Wyraźnie częściej patrzą na partnerów interakcji i częściej się do nich uśmiechają. Lepiej nadają komunikaty niewerbalne oraz mają większą umiejętność dekodowania takich zachowań. Są ekspertami w zakresie sterowania przebiegiem interakcji społecznych i potrafią sprawnie integrować „wielokanałowe” subtelne sygnały niewerbalne.

Kobiety są też bardziej konformistyczne niż mężczyźni. Uległość jest tym większa, im bardziej bezpośredni kontakt z osobą dokonującą perswazji. Mężczyźni natomiast dominują pod względem agresji, szczególnie fizycznej. Agresja słowna – plotkowanie, obmawianie, wykluczanie z grupy – są charakterystycznymi strategiami dla płci pięknej. Około 90% sprawców zabójstw to, niestety, mężczyźni. U kobiet agresję mogą hamować silniejsze reakcje emocjonalne – poczucie winy, wstyd, lęk i obawa przed rewanżem ofiary. Panowie natomiast ze względu na testosteron oraz prowokację, np. ze strony rywala, częściej niż kobiety dopuszczają się pobić, gwałtów czy wymuszeń rozbójniczych.

Mężczyzna częściej wyłania się jako spontaniczny lider grupy. Zgodnie ze stereotypem pewnego siebie, przedsiębiorczego, kompetentnego i przebojowego faceta niejednokrotnie staje się przywódcą zadaniowym. Kobiety natomiast są częściej liderkami emocjonalno-społecznymi i częściej stosują demokratyczny oraz partycypacyjny niż dyrektywny styl kierowania. Powszechnie znane jest zjawisko polegające na tym, że im wyższy prestiż społeczny zawodu, tym częściej okupują go mężczyźni, np. stanowiska polityczne, managerowie itp. Dysproporcja płci wzrasta w środowisku akademickim już na poziomie adiunkta. Istotnie, mniej jest kobiet profesorów niż mężczyzn z takim tytułem i nie wynika to ani z braku motywacji kobiet do nauki, ani z deficytów intelektualnych.

4. Płcie a seks

Aktywniejsi seksualnie są mężczyźni niż kobiety. Mężczyźni statystycznie wcześniej rozpoczynają współżycie seksualne, częściej się masturbują, mają większą ilość partnerek i odbywają więcej stosunków.

Różnice w postawach seksualnych między kobietami i mężczyznami zacierają się jednak z czasem ze względu na większy liberalizm czy akceptację seksu przedmałżeńskiego. Mężczyźni i kobiety inaczej zapamiętują zdarzenia wzbudzające emocje, a więc ich ciało migdałowate reaguje nieco inaczej. Badania profesora Larry’ego Cahilla wskazują, że u kobiet bardziej aktywizowane jest lewe ciało migdałowate, dlatego pamiętają one więcej szczegółów i drobnych niuansów, natomiast mężczyźni reagują większą aktywnością ciała migdałowatego prawej półkuli, stąd tendencja do pamiętania raczej ogółu i istoty sytuacji.

W mózgu kobiet jest też więcej połączeń między dwiema półkulami, dlatego podział funkcji między nimi jest mniej zaznaczony. U mężczyzn natomiast półkule mózgowe są bardziej wyspecjalizowane, tzn. że lewa półkula jest bardziej logiczna, odpowiada za zdolności werbalne i szczegółowe oraz uporządkowane przetwarzanie informacji (mowa, pisanie, czytanie), natomiast prawa półkula jest bardziej emocjonalna, odpowiada za myślenie abstrakcyjne i zdolności przestrzenne. Więcej połączeń między półkulami u kobiet to większa wymiana informacji, dlatego w przypadku różnych chorób neurologicznych możliwa jest szybsza rehabilitacja kobiet niż mężczyzn, bo funkcje uszkodzonej półkuli może przejąć półkula nieuszkodzona. Kompensacja uszkodzonych funkcji mózgu u mężczyzn jest natomiast trudniejsza ze względu na większą specjalizację każdej z półkul.

5. Psychologia płci

Płeć ma istotne znaczenie w sposobach leczenia zaburzeń psychicznych. Badania zespołu z McGill University ujawniają, że mężczyźni znacznie szybciej niż kobiety wytwarzają serotoninę – neuroprzekaźnik odpowiedzialny za dobry nastrój. Odkrycie to może pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego więcej kobiet niż mężczyzn cierpi na depresję. Podobnie jest z uzależnieniami. Neurotransmiter zaangażowany w odczuwanie przyjemności towarzyszącej zażywaniu narkotyków to dopamina. Estrogeny (żeńskie hormony płciowe) zwiększają uwalnianie dopaminy w tych obszarach mózgu, które uczestniczą w regulacji zachowań poszukiwania narkotyku, co wyjaśniałoby, dlaczego kobiety są bardziej podatne na uzależnienia niż mężczyźni.

Ludzie coraz częściej przejawiają zainteresowanie na temat różnic płciowych. Mówi się o płci biologicznej, płci seksualnej, płci hormonalnej. Jest jednak też płeć psychologiczna czy płeć kulturowa, która obejmuje zespół cech, zachowań, ról płciowych i stereotypów przypisywanych kobietom i mężczyznom przez społeczeństwo. Od małego podkreśla się różnice w zakresie płci, np. dziewczynki ubiera się na różowo, chłopców – na niebiesko, dziewczynki mogą bawić się lalkami, chłopcy – samochodami itp. Psychologia próbuje wyjaśniać różnice płciowe, np. zróżnicowaną socjalizacją oraz odmiennym wychowaniem dziewczynek i chłopców.

Inni uważają, że stereotypy męskości i kobiecości mają charakter ponadkulturowy i wynikają raczej z ewolucyjnej przeszłości. To, że kobieta głównie zajmuje się rodziną i domem, a mężczyzna jest silniejszy i bardziej sprawny motorycznie, to skutek odmiennych nacisków selekcyjnych i problemów adaptacyjnych, które trzeba było rozwiązać, by odnieść sukces reprodukcyjny i spłodzić jak najwięcej potomków. Jeszcze inni wyjaśniają różnice płciowe z perspektywy teorii strukturalno-społecznej, która zwraca uwagę na odmienne położenie kobiet i mężczyzn w strukturach społecznych, a w związku z tym na różne role pełnione przez obie płcie, które wyrażają się głównie w podziale pracy oraz asymetrii pozycji zajmowanych w hierarchii władzy.

Ważne, by koncentrować się na tym, co podobne, a nie na tym, co różne. Świadomość różnic międzypłciowych nie powinna być motywem konfliktów ani podziałów. Kobieta i mężczyzna są odmienni, by móc się wzajemnie uzupełniać i tworzyć ze sobą pełnię. Poza tym, różnice mają zwykle charakter statystyczny i dotyczą porównań między przeciętną kobietą a przeciętnym mężczyzną, ignorując wyjątki. Coraz więcej w naszym społeczeństwie obserwuje się kobiecych mężczyzn i męskie kobiety. Różnice się zacierają, a psychologowie, w tym np. Sandra L. Bem, zwracają uwagę, że wszechstronny rozwój osobowości zapewnia androgynia – równoczesne utożsamianie się z cechami typowo męskimi, jak i kobiecymi.