Autorytet rodziców - definicja, metody wychowania dziecka, rodzaje, brak autorytetu rodziców

Autorytet rodziców jest nieodzownym czynnikiem prawidłowego wychowania w każdej rodzinie. Wpływ rodziców na wychowanie dzieci to temat bardzo ważny i popularny wśród socjologów, psychologów czy filozofów. Coraz częściej mówi się jednak o upadku autorytetów, nie tylko tych rodzicielskich. Jaką rolę odgrywa autorytet w wychowaniu? Jakie rodzaje autorytetu można wyróżnić? Jakie są przyczyny i konsekwencje braku wzorców do naśladowania przez dzieci? Co robić, gdy dzieci ignorują autorytet rodzicielski?

1. Jak zbudować autorytet rodziców

Termin „autorytet” pochodzi z języka łacińskiego (łac. auctoritas) i oznacza wolę, radę, ważność, powagę moralną albo wpływ. Autorytet jest pojęciem wieloznacznym – dla jednych oznacza osobę zasługującą na takie miano, innym kojarzy się z cechami osobowości, za które się ceni daną jednostkę. Jeszcze inni uważają autorytet za relację między co najmniej dwiema osobami – „nosicielem autorytetu” i osobą, która nie ukrywa wobec niego swojego uznania i podziwu.

Osoba uznająca autorytet drugiego człowieka, a więc ceniąca jego walory i właściwości, jest skłonna do uznania jego wyższości oraz wykazuje tendencje do podporządkowania się mu. Człowiek, który liczy się ze zdaniem autorytetu, nie tylko mniej lub bardziej dobrowolnie podporządkowuje się, ale także wierzy autorytetowi, darzy go zaufaniem i szacunkiem, jest posłuszny jego rozkazom oraz poleceniom. Jest to rodzaj nadrzędności i podrzędności, jaki zachodzi np. na linii rodzice-dzieci.

Zobacz film: "Jak rozmawiać z dzieckiem o seksie?"

Autorytet nie jest nigdy wartością samą w sobie. Stanowi zwykle wartość zależną od innych osób i czynników. Bez uznania godności podporządkowania się i gotowości ulegania, istnienie autorytetu nie jest możliwe. Autorytetu nie posiada się na stałe. Zwykle ulega on umocnieniu, osłabieniu lub całkiem zanika.

2. Metody wychowania dziecka

Dziecko na początku traktuje autorytet rodziców bezwarunkowo, tzn. niezależnie od ich rzeczywistych wad i zalet. Rodzice jawią się dziecku jako osoby najlepsze pod każdym względem. Maluchy są bezkrytyczne wobec własnych opiekunów. Wraz z rozwojem dziecka, zbieraniem nowych doświadczeń i kontaktami z innymi ludźmi (nauczycielami, rówieśnikami) autorytet rodzicielski zostaje poddany próbie i konfrontacji. Od pewnego wieku dziecka rodzice nie są wyłącznym i niekwestionowanym autorytetem, ale mogą nadal być ważnym i liczącym się partnerem, zwłaszcza jeśli wymagają od siebie tyle, ile wymagają od dziecka.

Autorytet bardzo często utożsamia się z postawą autorytatywną, czyli osobistym przekonaniem o własnej nieomylności. Postawa autorytatywna działa jednak na dzieci zupełnie inaczej niż autorytet. Autorytet jest w gruncie rzeczy wynikiem przyjęcia przez maluchy świadectwa życia ich opiekunów. Postawą autorytatywną można zmusić do aktualnego posłuchu i utrzymać karność, ale taka postawa nie wychowuje. Daje najczęściej złudzenie skuteczności oddziaływań wychowawczych. W psychologii wychowawczej wyróżnia się cztery główne style wychowawcze:

• autokratyczny – wychowanie konserwatywne, karność, bezwzględne posłuszeństwo dziecka, konieczność podporządkowania się, autorytet rodziców oparty na przemocy, surowy nadzór, środki represji, konsekwencja w wychowaniu, metody wychowania to głównie kary i nagrody;

• niekonsekwentny – niejednolitość wymagań, kontroli i oceny zachowania dziecka, zmienność i przypadkowość oddziaływań wychowawczych, sprzeczne komunikaty i skrajne reakcje rodziców, niedotrzymywanie obietnic danych dziecku, kupowanie niezasłużonych prezentów, wychowanie okazjonalne;

• liberalny – całkowita swoboda dziecka, interwencja tylko w skrajnych przypadkach naruszenia norm, usprawiedliwianie wybryków pociechy;

• demokratyczny – współudział dziecka w życiu rodziny, współpraca rodziców z dzieckiem, wspólne negocjacje, kształtowanie samokontroli i samodyscypliny, metody argumentacji i perswazji; najlepszy ze stylów wychowania dzieci, bo opiera się na życzliwości, szacunku, zaufaniu i autonomii.

3. Rola autorytetu w wychowaniu

Rola autorytetu w wychowaniu jest bardzo ważna, bo decyduje o wynikach procesu socjalizacji. Rodzice wychowują tak naprawdę swoją osobowością, a dziecko poprzez naśladownictwo, modelowanie czy identyfikację uczy się wzorców zachowań od swoich opiekunów. Bezstresowe wychowanie to mit, bowiem maluchy potrzebują norm, zasad, wartości i drogowskazów działania, gdyż mają wówczas punkt odniesienia dla swoich reakcji i czują się bezpieczniej. To trochę jak w zabawie, w której istotny element stanowią „jasne zasady gry” i to gry fair play.

Autorytet rodzicielski może mieć charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny. Negatywne autorytety to:

• autorytet megalomanii – przejawia się w formie samochwalstwa, kłamstw i fabrykowania faktów, by „zrobić wrażenie” na dziecku;
• autorytet moralizatorstwa – moralizowanie, a więc „prawienie kazań”, mieszanie się we wszystkie sprawy dziecka oraz skłonność do ustawicznego poprawiania;
• autorytet przekupstwa – przekupstwo, schlebianie dzieciom, „polowanie na miłość” ze strony szkraba, nieuzasadnione nagradzanie;
• autorytet przemocy – nadużywanie siły fizycznej wobec dziecka, stosowanie kar cielesnych, wzbudzanie lęku, grożenie, stosowanie kar zbyt często i nieadekwatnie do przewinienia;
• autorytet dobroci – tolerowanie wszystkich wybryków dziecka, totalna samowola, uleganie dziecku, nadmierna koncentracja na maluchu, nadopiekuńczość, brak konsekwencji w wychowaniu.

Z kolei pozytywne autorytety to m.in.:

• autorytet wiedzy – życzliwy stosunek do dziecka i zrozumienie jego pragnień oraz dążeń, wynikający z głębokiej wiedzy oraz znajomości spraw dzieci i młodzieży;
• autorytet kultury i taktu – grzeczność i taktowne zachowanie są uznawane za cechy wyższości; rodzice uczą norm, korzystają samodzielnie lub z dzieckiem z dóbr kultury (kina, teatrów, muzeów itp.), dbają o higienę, szanują prawa dziecka i nie naruszają jego indywidualności; w celu wyrobienia taktu stosowane są nagany, ale z życzliwością i bez złośliwości;
• autorytet moralny – głoszenie zasad moralnych i postępowanie zgodnie z nimi, zgodność słów i czynów, prawdomówność, wzajemna pomoc i wsparcie rodziny, świecenie własnym przykładem.

4. Brak autorytetu rodziców

Aktualnie mówi się coraz częściej o kryzysie autorytetów, zwłaszcza moralnych. W dobie XXI wieku wartość to rzecz względna. Do relatywizacji świata wartości przyczynia się wiele czynników, m.in. liberalizm, promujący wolność dla samej wolności, jakby była wartością absolutną oraz pluralizm, oferujący możliwość wyboru licznych dóbr, ale mający małe szanse na zdobycie umiejętności dokonywania wyborów.

Upadek autorytetu rodziców wynika z wielu zmiennych. Przyczynia się do tego np.:

• odrzucenie dziecka,
• niedojrzałość emocjonalna rodziców,
• narcyzm, infantylizm opiekunów,
• samotne rodzicielstwo,
• odtrącenie lub unikanie dziecka,
• nadmierny dystans wobec malucha,
• lekceważenie praw dziecka,
• skrajne zaniedbanie dziecka,
• chłód uczuciowy,
• postawa nadmiernie chroniąca,
• postawa nadmiernie wymagająca,
• ciągła krytyka, dezaprobata, język nieakceptacji,
• kłótnie i wzajemne oskarżenia małżonków,
• brak konsekwencji w wychowaniu,
• inne metody wychowania stosowane przez matkę i ojca,
• podważanie autorytetu jednego z rodziców przez drugiego opiekuna,
• despotyzm rodziców.

Źródła kryzysu autorytetu rodziców można mnożyć w nieskończoność. Bezwzględna walka rodziców o utrzymanie swojego autorytetu jako jedynie obowiązującego, opieranie go na bezwzględności i przemocy wypacza rozwój dziecka oraz budzi jego sprzeciw. Prawdziwym autorytetem jest rodzic, który przyczynia się do wzrostu swego dziecka, potrafi odpowiadać na jego najgłębsze ludzkie potrzeby.

Posiadany przez rodziców autorytet powinien ujawniać się w atmosferze miłości i szacunku dla dziecka. Właściwie pojmowany autorytet rodzicielski udziela dziecku, stosownie do jego możliwości, wolności osądu i działania. Rodzice, którzy czują, iż posiadają autorytet, potrafią znaleźć „złoty środek” między wolnością a dyscypliną, autonomią a koniecznością respektowania zasad. Warto pamiętać, że autorytet i szacunek dziecka to nie „nadany z urzędu” przywilej. Na autorytet własnej pociechy trzeba sobie zasłużyć.