Przemoc psychiczna w małżeństwie i rodzinie - jak sobie z nią radzić

Przemoc psychiczna w rodzinie to problem natury prawnej, moralnej, psychologicznej i społecznej. Rodzina jest środowiskiem o podstawowym znaczeniu dla jakości funkcjonowania i rozwoju osobistego ludzi. Destrukcyjne zjawiska w jej obrębie powodują poważne szkody dla wszystkich członków rodziny. Najczęściej przewagę sił wykorzystuje mężczyzna – ojciec i mąż, który maltretuje żonę i dzieci. Statystyki pokazują jednak, że coraz częściej przemocy dopuszczają się także kobiety, które dręczą własnych partnerów i dają upust frustracjom, wyżywając się na dzieciach. Kiedy agresję można uznać za przemoc domową? Jakie są formy przemocy w małżeństwie? Czym różni się przemoc fizyczna od przemocy psychicznej?

1. Rodzaje przemocy

Przemoc jest intencjonalnym zachowaniem, w trakcie którego dochodzi do naruszenia nietykalności fizycznej, naruszenia intymności lub do wywierania wpływu na proces myślowy drugiego człowieka. W trakcie aktu przemocy dochodzi również do naruszenia praw i dóbr osobistych ofiary. Wyróżniamy następujące rodzaje przemocy:

• przemoc fizyczna,
• przemoc psychiczna,
• przemoc seksualna – gwałt, zmuszanie do współżycia i innych zachowań seksualnych, zmuszanie do odbywania stosunków seksualnych z innymi osobami, upokarzanie z powodu orientacji lub zachowań seksualnych ofiary, zachęcanie do pornografii, zmuszanie do masturbowania się,
• przemoc ekonomiczna – uzależnienie ekonomiczne ofiary względem sprawcy, zabieranie wynagrodzenia, zakaz pracy zarobkowej, ścisła kontrola wydatków, zmuszanie do zobowiązań finansowych, niszczenie mienia.

Znęcanie jest procesem, często długotrwałym, w przeciwieństwie do pojedynczych aktów przemocy. Osoba krzywdzona doznaje poczucia niesprawiedliwości i bezsilności. Zazwyczaj nie potrafi przeciwstawić się osobie, która zadaje jej ból. Przemoc wobec drugiej osoby może przybrać formę znęcania się psychicznego, fizycznego lub seksualnego. Najczęstszymi ofiarami przemocy są dzieci, gdyż sprawcy przemocy zawsze wybierają osoby słabsze i bezbronne. Często też dochodzi do znęcania się partnera nad partnerką w związku.

Zobacz film: "Przemoc to nie tylko bicie"

Przemocy fizycznej zawsze towarzyszy przemoc psychiczna. Przemoc psychiczna może jednak występować bez udziału przemocy fizycznej. Przemoc psychiczna definicyjnie ma trzy główne znaczenia:

• sprawowanie przez sprawcę psychicznej kontroli nad ofiarą;
• krzywdzenie ofiary przy pomocy oddziaływań psychologicznych;
• uszkodzenia psychiki spowodowane przez przemoc.

Znęcanie się fizyczne ma miejsce wtedy, gdy zachowanie człowieka wobec drugiej osoby nastawione jest na zadawanie bólu fizycznego. Przemoc fizyczna może się objawiać na ciele osoby krzywdzonej, ale nie zawsze tak jest. Często zdarza się, że sprawca przemocy przemyślnie zadaje ból w taki sposób, aby nie pozostawiało to żadnych śladów. Ofiary przemocy fizycznej często trafiają do szpitali z ranami, złamaniami, potłuczeniami i obrażeniami wewnętrznymi. W takiej sytuacji sprawca przemocy zawsze potrafi wytłumaczyć te urazy upadkiem ze schodów lub potknięciem. Okrucieństwo może przybierać bardzo wyszukane formy. Sprawcy przemocy znęcają się nad swoimi ofiarami poprzez przypalanie im skóry papierosami, związywanie sznurami i wyrywanie włosów. Znęcanie się nad drugim człowiekiem daje im poczucie siły i wyższości.

Znęcanie psychiczne również ma na celu zadawanie bólu drugiej osobie, z tą różnicą, że nie wykorzystuje się do tego żadnych narzędzi ani siły. Przemoc psychiczna nie pozostawia śladów na krzywdzonej osobie, nie licząc zniszczeń, do jakich prowadzi w sferze emocjonalnej drugiego człowieka. Na znęcanie psychiczne może się składać wiele różnych zachowań. Są to zarówno wyzwiska i obelgi, jak i zbyt wysokie wymagania wobec drugiej osoby.

Ofiary przemocy psychicznej przeżywają wewnętrzną udrękę. Często mają lęki i cierpią na depresję, a ponadto mają bardzo niską samoocenę, czują, że zasługują na to, co je spotyka. Dzieci, nad którymi znęcano się psychicznie, mają utrudniony rozwój emocjonalny i społeczny. Skutki przemocy odczuwają nawet, gdy są już dorosłe.

2. Przemoc w rodzinie

Przemoc w rodzinie należy rozumieć jako działania lub rażące zaniedbania dokonywane przez jednego z członków rodziny przeciwko pozostałym, wykorzystujące istniejącą lub stworzoną przez okoliczności przewagę sił lub władzy, co powoduje u ich ofiar szkody lub cierpienie, godzące w ich prawa lub dobra osobiste, a w szczególności w ich życie lub zdrowie (fizyczne bądź psychiczne).

Z punktu widzenia prawa, przemoc domowa to przestępstwo ścigane z urzędu, co oznacza, że ofiara nie musi zgłaszać swojego problemu, a policja zobowiązana jest do ścigania, jeżeli tylko zachodzi uzasadnione podejrzenie, że doszło do zastosowania przemocy. Artykuł 207 § 1. Kodeksu karnego wnosi, że: „Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.

Z perspektywy społecznej zwraca się uwagę, że niektóre postawy społeczne i obyczajowość sprzyjają różnym formom przemocy lub je usprawiedliwiają. Istnieje przekonanie, że w sprawy rodziny nie wolno się mieszać, że małżonkowie powinni sami dojść do kompromisu albo że klaps w tyłek zadany dziecku to dobra metoda wychowawcza. Z drugiej strony, w obronie przed przemocą mogą organizować się znaczne siły społeczne.

Moralny punkt widzenia ujmuje przemoc jako krzywdzenie słabszego, co jest złem moralnym. Sprawca powinien podlegać sankcjom własnego sumienia i być potępiony przez innych. Moralna ocena przemocy ma powstrzymywać sprawcę przed destrukcyjnymi czynami i motywować świadków do pomagania ofiarom. Psychologiczne spojrzenie na przemoc zwraca uwagę na cierpienie i bezradność ofiary, odsłania psychologiczne mechanizmy przemocy oraz złożone procesy interakcji między sprawcą a ofiarą, np. podejmuje się problematykę wiktymizacji, zespołu stresu pourazowego, wtórnych zranień czy współuzależnienia ofiary od kata.

3. Przemoc psychiczna w rodzinie

Przemoc psychiczna w małżeństwie najczęściej dotyczy kobiet i dzieci. Przemoc psychiczna jest najpowszechniejszą formą przemocy, jaka występuje w rodzinie i zazwyczaj wynika ona z agresji, terroru lub furii. Często osoby, wobec których jest ona stosowana, nie uważają się za ofiary. Jak zatem można im pomóc? Warto pamiętać, że każda przemoc pozostawia ślad – bez względu na to, czy blizna zostaje na ciele, czy na psychice. Zarówno przemoc fizyczna, jak i psychiczna jest szkodliwa dla rozwoju i samooceny jednostki. Warto pamiętać, że psychiczne znęcanie się jest traktowane jako przestępstwo.

Wyzwiska, przykrości, upokorzenia, drwiny, czy oskarżenia, które stopniowo przybierają na sile, określa się mianem przemocy psychicznej. Przemoc psychiczna jest przestępstwem. Najczęściej jej ofiarami padają kobiety, nierzadko również dzieci. Zdarza się jednak, że także mężczyźni żyją w toksycznych związkach, w których rolę kata przyjmuje kobieta. Przemoc psychiczna niszczy całą rodzinę. Niejednokrotnie doprowadza ofiary do stanów depresyjnych, lękowych, a nawet myśli samobójczych. Osoby będące ofiarami przemocy domowej, są zazwyczaj skryte, zamknięte w sobie i mają niskie poczucie własnej wartości.

Najczęściej rejestrowaną formą przemocy jest znęcanie się moralne, polegające na używaniu w stosunku do ofiary słów wulgarnych. Inne przejawy zachowania sprawcy, to:

• awanturowanie się w domu,
• manipulowanie drugą osobą,,
• podsłuchiwanie i inwigilowanie drugiej osoby,
• groźby bicia,
• niszczenie domowych sprzętów,
• wypędzanie z domu.

Nie należy zapominać o najbardziej drastycznych przypadkach przemocy, takich jak: zastraszanie, zmuszanie do przyglądania się szokującym scenom, pozbawianie poczucia bezpieczeństwa itp.

4. Ofiary przemocy psychicznej

Ofiary przemocy psychicznej charakteryzują takie cechy, jak:

• niska samoocena związana ze zniekształconym obrazem siebie;
• bierne mechanizmy radzenia sobie, czyli niepodejmowanie działań, które mogłyby uwolnić od przemocy;
• wysoka zależność od partnerów, czyli poczucie, że nie poradzi sobie bez sprawcy;
• niepokój i depresja, czyli stałe poczucie zdenerwowania, ogólnie odczuwanego psychosomatycznie niepokoju
• obniżony nastrój;
• izolacja społeczna, czyli izolowanie się od innych ludzi;
• zinternalizowane poczucie winy, wewnętrzne poczucie, że zasłużyło się na przemoc;
• podporządkowywanie się – uleganie przemocy i brak przejawiania swojego zdania;
• ambiwalentne poczucie lojalności – rozstrojenie między chęcią ucieczki a poczuciem, że muszę trwać przy sprawcy przemocy;
• zniekształcone atrybucje – przypisywanie sobie winy za przemoc;
• nadużywanie alkoholu i narkotyków; choroby związane ze stresem.

5. Formy przemocy psychicznej w małżeństwie

Przemoc psychiczna to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia, przy użyciu środków komunikacji interpersonalnej. Typowymi środkami przemocy psychicznej są: groźba, inwektywa i molestowanie psychiczne.

Przemoc w małżeństwie nie musi polegać wyłącznie na wykorzystywaniu fizycznej przewagi jednej ze stron w celu zniewolenia, molestowania seksualnego i bicia partnera. Może też obejmować znęcanie się psychiczne, lżenie i urąganie godności osobistej współmałżonka. Często, gdy tak się dzieje, ofiara przemocy psychicznej sama nie jest świadoma, że zachowanie takie przekracza granice dozwolone w nawet najbardziej burzliwych związkach. Sytuację pogłębia fakt, że w okresie między kolejnymi wybuchami złości, mężczyzna pokazuje swoją lepszą – czułą, troskliwą i ujmującą – stronę.

Zachowania, które kwalifikujemy jako przemoc psychiczną to przede wszystkim:

• pogarda, czyli nieokazywanie szacunku przy osobach trzecich, lekceważenie pracy, opinii i starań partnerki,
• odosobnianie poprzez monitorowanie lub rozłączanie rozmów telefonicznych, uniemożliwianie lub utrudnianie kontaktów z najbliższymi i rodziną, narzucanie swojego zdania odnośnie miejsca i osób z którymi się spotyka partnerka,
• wywieranie nacisku, m.in. wskutek rozpowszechniania wymyślonych informacji o partnerce, zabierania pieniędzy, potomstwa, auta, czy wyłączania komórki,
• groźby, np. wykonywanie agresywnych gestów, niszczenie własności partnerki, kopanie w ścianę, grożenie przemocą fizyczną, rzucanie wszystkim, co się ma pod ręką, czy straszenie nożem,
• agresja słowna i destrukcyjna krytyka, np. wyzywanie, bezpodstawne oskarżanie, krzyczenie, a nawet przedrzeźnianie,
• tendencje prześladowcze, czyli nieustanne sprawdzanie prawdomówności partnerki, kontrolowanie otrzymywanej przez nią korespondencji, śledzenie, czy ośmieszanie kobiety przy obcych ludziach,
• zaprzeczenie, poprzez zrzucenie winy za spowodowanie przemocy na kobietę, przy jednoczesnym udawaniu osoby przyjaznej, miłej i dobrze wychowanej w miejscach publicznych, a także próby wzbudzenia litości wobec własnej osoby poprzez płacz i prośby.

6. Cykl przemocy wobec domowników

Przemoc wobec domowników rozwija się zazwyczaj w pewien specyficzny cykl przemocy, w którym daje się wyodrębnić 3 zasadnicze fazy:

• napięcie i agresja sprawcy – najmniejszy drobiazg wywołuje irytację tyrana. Agresor może zacząć pić alkohol, prowokować kłótnie, staje się coraz bardziej niebezpieczny. Kobieta stara się opanować sytuację i oddalić zagrożenie. Pojawiają się u niej dolegliwości somatyczne: bóle żołądka i głowy, bezsenność, utrata apetytu. Wpada w apatię lub ogarnia ją silny niepokój. Czasem sama ofiara prowokuje kłótnie, bo nie może wytrzymać niepewności oczekiwania;
• gwałtowna przemoc – mało istotny powód wywołuje atak agresji i rozładowania złości. Kobieta jest raniona fizycznie i psychicznie, znajduje się w stanie szoku. Stara się uspokoić sprawcę i ochronić siebie oraz dzieci. Odczuwa przerażenie, złość, bezradność, wstyd. Traci ochotę do życia;
• faza miesiąca miodowego – po wyładowaniu złości sprawca zdaje sobie sprawę z tego, co zrobił. Z obawy przed odejściem żony stara się przepraszać, usprawiedliwiać, tłumaczyć. Może przeżywać poczucie winy, okazuje skruchę, obiecuje, że to się więcej nie powtórzy. Przynosi kwiaty, prezenty, zapewnia o swojej miłości do rodziny. Kobieta z reguły wierzy mężczyźnie i ma nadzieję, że rzeczywiście przemoc była tylko jednorazowym incydentem. Niestety, mechanizm błędnego koła rusza od początku, a oprawca za każdym razem jest coraz bardziej brutalny i napastliwy.

7. Znęcanie się nad partnerem

Psychiczne znęcanie się nad żoną lub mężem jest wbrew pozorom dość częstym zjawiskiem społecznym. Ofiary wstydzą się przyznać do tego, że są psychicznie molestowane i boją się wyjść ze swoim problemem na zewnątrz. Nie wolno jednak zlekceważyć sygnałów terroru psychicznego, jeśli widzisz, że partner:

• wpada w szał z byle powodu,
• stale podejrzewa cię o chęć zdrady lub jej dokonanie,
• posiada utartą, niemożliwą do zmiany opinię na temat tego, co można, a co nie przystoi kobiecie,
• wykazuje zmienne nastroje i właśnie nim podporządkowane jest wasze codzienne życie, a ty starasz się wciąż domyślać się, czego od ciebie oczekuje,
• zabrania ci jakichkolwiek kontaktów towarzyskich bez własnego w nich uczestnictwa,
• mówi ci, jak masz się ubierać i z kim masz przestać się przyjaźnić, kontroluje każde twoje poczynanie,
• wzbudza w tobie strach, a ty zrobisz wiele, a właściwie wszystko, byle tylko się nie denerwował,
• złości się i grozi ci, wskutek czego z wielu rzeczy zrezygnowałaś, aby nie wszczynać kłótni,
• popycha cię, wyzywa, stosuje groźby lub zupełnie się nie odzywa,
• straszy, że się zabije, gdy go zostawisz.

Przemoc psychiczna w małżeństwie jest trudna do rozpoznania i niezwykle ciężko jest ją udowodnić. Polega bowiem na przemyślnym manipulowaniu drugą osobą, powolnym utwierdzaniu ją w przekonaniu, że jest nic nie warta, nic nie potrafi. Psychologiczny sadysta w ten sposób uzależnia od siebie własną ofiarę i coraz bardziej gnębi. Psychiczny terror bywa często gorszą gehenną niż cielesne znęcanie się.

8. Prawo a psychiczne znęcanie się nad rodziną

Jeżeli twoje prawo do bezpieczeństwa i godnego życia zostaje naruszone, możesz zgłosić to właściwym organom ścigania – policji lub prokuraturze. Art. 190 § 1 Kodeksu karnego mówi, że: „Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

Często zdarza się jednak tak, że ofiara - z obawy przed dalszymi represjami ze strony kata i opieszałością ze strony wymiaru sprawiedliwości - rezygnuje ze ścigania sprawcy przemocy psychicznej lub/i fizycznej i pomimo oczywistego przestępstwa, postępowanie karne musi zostać umorzone. Wniosek o znęcanie się psychiczne w ogóle nie zostaje złożony. Ofiara wychodzi z założenia, że jeszcze jakoś przetrwa. Wówczas destrukcyjny cykl przemocy trwa nadal.

Warto pamiętać, że dowodami w sprawie o znęcanie się psychiczne i fizyczne może być każde świadectwo, mówiące o ciągłej przemocy stosowanej przez sprawcę, np.:

• zeznania świadków,
• nagrania magnetofonowe i pisemny opis zdarzenia przedstawionego na taśmie,
• zniszczone przedmioty,
• ślady krwi,
• fotografie mieszkania ze śladami awantury oraz naoczni świadkowie takiego stanu,
• świadectwa lekarskie o obrażeniach doznanych przez ofiarę,
• notatki policyjne z interwencji.

9. Co zrobić w przypadku przemocy psychicznej

Kiedy podejrzewasz, że znana ci osoba lub członek rodziny doświadcza przemocy psychicznej w małżeństwie, nie wahaj się i udziel wsparcia. Powiedz jej o Niebieskiej Linii, czyli Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie.

Coraz więcej wolontariuszy, profesjonalistów, psychologów, specjalistycznych instytucji i organizacji pozarządowych angażuje się na rzecz poszukiwania skutecznych form przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomagania jej ofiarom. Nie jest to jednak łatwe, ponieważ rodzina to środowisko, które poprzez swoje naturalne granice chroni się przed wpływami z zewnątrz. Interwencje powinny jednak polegać na osłabieniu sprawcy i wzmocnieniu ofiary, która niejednokrotnie ma obniżone poczucie własnej wartości, wstydzi się tego, co dzieje się w jej domu, czuje się bezsilna i bezradna, ma myśli samobójcze, boryka się z depresją. Bardzo często ofiara chce dokonać aktu zemsty na swoim oprawcy.

Przemoc w domu - bez względu na to, czy fizyczna, czy psychiczna - działa niszcząco na ofiarę. Bardzo często zdarza się, że maltretowane dzieci po założeniu rodziny powielają wzorzec, który wyniosły z domu. Nawet mimo znęcania się, krzywdzona żona lub dziecko odczuwają silną więź ze sprawcą przemocy, co nie pozwala im szukać pomocy. Niejednokrotnie ofiara słyszy od znajomych, czy rodziny, że "zasłużyła sobie na takie traktowanie".

Często zastanawia się: „Dokąd miałabym iść? Co zrobić ze sobą i dziećmi? Jak sobie poradzę? Z czego będę żyła?”. Jest przerażona, zastraszona, zaszczuta. Ofiara może również borykać się z tzw. syndromem sztokholmskim (osoba terroryzowana staje w obronie swojego dręczyciela, broni go przed negatywnymi opiniami ludzi). Oprawca czuje się bezkarny i coraz częściej demonstruje swoją władzę. Szczególnie bezbronne w takim sytuacjach są dzieci, ufające opiekunom i wierzące w ich dobroć i miłość.

Dzięki Niebieskiej Linii osoba maltretowana w małżeństwie będzie mogła porozmawiać z psychologiem. Specjaliści pogotowia skierują zainteresowanego do najbliższej w pobliżu jego miejsca zamieszkania placówki pomocy. Ofiary przemocy psychicznej potrzebują wyjścia z domu, w którym panuje terror i zastraszanie. Zachęć taką osobę do wspólnych wyjść, spróbuj porozmawiać z nią o zachowaniu partnera i motywować do realnej oceny swojej sytuacji. Ofiary przemocy psychicznej muszą wiedzieć, że nie są same.

Oto numery telefoniczne instytucji, które zajmują się ochroną ofiar przemocy:

• Niebieska Linia: (22) 668-70-00, 801-120-002
• Pomoc ofiarom przemocy: (22) 666-00-60
• Policyjny telefon zaufania: 800-120-226.
• Centrum Praw Kobiet: (22) 621-35-37

Każda osoba, która jest ofiarą przemocy zasługuje na pomoc i wsparcie. Nie należy być obojętnym wobec poniżania, bicia, zniewag czy tyranii oprawcy. Każdy człowiek ma prawo do godności, szacunku, a przede wszystkim do autonomii.

Szczególną ochroną należy otoczyć dzieci, które są uczestnikami, świadkami lub ofiarami przemocy domowej. Osoba dorosła, która doznała w dzieciństwie przemocy psychicznej lub fizycznej, może cierpieć z powodu zespołu strasu pourazowego. Może również przyjąć agresywne zachowania swojego oprawy, powielać autorytarny wzorzec wychowania swoich dzieci.