Pamięć długotrwała
Zasadniczo proces zapamiętywania dzieli się na trzy etapy. Każda informacja, która w końcu trafia do pamięci długotrwałej, musi najpierw zostać przetworzona przez pamięć sensoryczną i pamięć operacyjną (krótkotrwałą). Pamięć długotrwała (ang. long-term memory, LTM) stanowi zatem ostatnią fazę przetwarzania wiadomości, w wyniku której powstaje trwały ślad pamięciowy – engram. Pamięć długotrwała zawiera całą naszą wiedzę na temat świata, wszystkie wspomnienia i umiejętności. Jest to pamięć o największej pojemności i najdłuższym czasie przechowywania informacji, a zatem – najbardziej rozległa, w ramach której mieszczą się inne podrodzaje pamięci.
1. Co to jest pamięć długotrwała?
Kto napisał „Hamleta”? Jak ma na imię twoja mama? Kto wynalazł telefon? W którym roku była bitwa pod Grunwaldem? Kto namalował obraz „Krzyk”? Takie informacje, wraz ze wszystkim, co wiesz, mieszczą się w twojej pamięci długotrwałej – ostatnim z trzech magazynów pamięci (obok pamięci sensorycznej i krótkotrwałej). Biorąc pod uwagę ogrom danych zmagazynowanych w pamięci długotrwałej, imponujące jest to, że człowiek potrafi w bardzo łatwy sposób dotrzeć do potrzebnych mu wiadomości. Jeśli ktoś nas pyta, jak mamy na imię, nie musimy przeszukiwać informacji z całego życia, by znaleźć odpowiedź. Metoda kryjąca się za zachwycającym działaniem pamięci długotrwałej angażuje specjalną jej cechę – słowa i pojęcia są zakodowane z uwagi na swoje znaczenie. Wiąże je to z kolei z innymi elementami, które posiadają podobne znaczenie. W ten sposób pamięć długotrwała staje się ogromną siecią wzajemnych powiązań.
Ile informacji może przechowywać pamięć długotrwała? O ile wiadomo, pojemność tej pamięci jest nieograniczona. Dotąd nikt nie określił żadnego maksimum możliwości kodowania informacji w pamięci LTM. Pamięć długotrwała może magazynować informacje z całego życia – wszystkie doświadczenia, zdarzenia, wiadomości, emocje, umiejętności, słowa, kategorie, prawidłowości i oceny, które zostały przekazane z pamięci operacyjnej. Pamięć długotrwała zawiera więc całą naszą wiedzę na temat świata i samego siebie (pamięć autobiograficzna) – staje się zatem niekwestionowanym liderem pośród wszystkich rodzajów pamięci. Ale jak to się dzieje, że pamięć długotrwała ma nieograniczoną pojemność? Jak dotąd, stanowi to zagadkę. Być może pamięć długotrwała jest swego rodzaju „umysłowym rusztowaniem” – im więcej tworzymy powiązań, tym więcej informacji możemy przechować.
2. Struktura pamięci długotrwałej
Ze względu na obszerność pamięci długotrwałej nie jest ona jednorodna, ale składa się z wielu różnych podsystemów pamięci, wyodrębnianych na podstawie funkcji, sposobu kodowania czy zapamiętywanego materiału. Dwie główne składowe pamięci długotrwałej, to:
- pamięć deklaratywna – wiedza typu „że”; pamięć świadoma; przechowuje znane nam fakty, doświadczenia, obiekty, które potrafimy opisać, zwerbalizować, określić słowami;
- pamięć niedeklaratywna – wiedza typu „jak”; pamięć utajona; inaczej określana jako pamięć proceduralna; rejestruje to, co potrafimy zrobić, nasze umiejętności, czynności, działania, automatyczne reakcje; trudno wyrazić ją w słowach.
Pamięć proceduralna (niedeklaratywna) i deklaratywna są oddzielnymi rodzajami pamięci, gdyż pacjenci z urazami mózgu mogą utracić jedną z nich, podczas gdy druga pozostaje nienaruszona. Do pamięci proceduralnej odwołujemy się wtedy, gdy jeździmy na rowerze, wiążemy sznurowadła lub gramy na pianinie. Pamięć proceduralną wykorzystujemy do magazynowania umysłowych wskazówek czy „procedur” dla wszystkich naszych dobrze wyćwiczonych umiejętności. Duża część pamięci proceduralnej działa poza świadomością – jedynie na wczesnych etapach ćwiczenia, gdy musimy koncentrować się na każdym wykonywanym ruchu, musimy też świadomie myśleć o szczegółach wykonania. Później, gdy umiejętność zostanie już nabyta, jest wykonywana bez świadomej kontroli. Pamięć niedeklaratywna to jednak nie tylko zdolności proceduralne (motoryczne, manualne), ale również torowanie (ang. priming), które polega na tym, że bodźce wcześniejsze ułatwiają lub przyspieszają identyfikację bodźców pojawiających się później, np. podprogowa ekspozycja słowa „owoce” ułatwia spostrzeganie później słowa „jabłko”.
Na pamięć proceduralną składają się również odruchy kształtowane na drodze warunkowania klasycznego i instrumentalnego oraz uczenie się nieasocjacyjne, bazujące na zmianie wrażliwości zmysłowej pod wpływem różnych bodźców. Habituacja (przyzwyczajenie) to spadek wrażliwości percepcyjnej spowodowany przez długotrwałe i jednostajne bodźce, natomiast sensytyzacja stanowi przeciwieństwo habituacji – występuje tu wzrost wrażliwości zmysłowej. Pamięci deklaratywnej z kolei używamy do magazynowania faktów, wrażeń i zdarzeń. Przypominanie sobie wskazówek, dotyczących dojazdu do sklepu, zależy od pamięci deklaratywnej, podczas gdy wiedza, jak prowadzić samochód, wymaga pamięci proceduralnej. Wykorzystanie pamięci deklaratywnej często wymaga świadomego wysiłku umysłowego. Na pamięć deklaratywną składa się:
- pamięć epizodyczna – zawiera bogate w szczegóły dane z osobistych doświadczeń – pamięć zdarzeń czy epizodów z własnego życia; przechowuje także kodowanie czasowe, pozwalające stwierdzić, kiedy dane zdarzenie wystąpiło oraz kodowanie kontekstowe, które wskazuje, gdzie do niego doszło; w pamięci epizodycznej przechowuje się wspomnienia ze swoich ostatnich wakacji, z pierwszego pocałunku, o nieszczęśliwej miłości, wraz z informacją o tym, gdzie i kiedy te epizody się zdarzyły; pamięć epizodyczna działa więc jak wewnętrzny dziennik lub pamięć autobiograficzna;
- pamięć semantyczna – przechowuje podstawowe znaczenia słów i pojęć; zwykle pamięć semantyczna nie przechowuje informacji na temat czasu i miejsca, w których zawarte w niej dane zostały nabyte; w pamięci semantycznej przechowuje się zatem znaczenie słowa „pies”, ale prawdopodobnie nie ma tam wspomnienia okoliczności, w którym poznało się znaczenie tego słowa; pamięć semantyczna bardziej przypomina encyklopedię lub bazę danych niż autobiografię; magazynuje wielką ilość faktów na temat imion, twarzy, gramatyki, historii, muzyki, sposobów zachowania, praw naukowych, wzorów matematycznych i przekonań religijnych.
Jak widać, pamięć długotrwała to skomplikowany twór, który zawiera i znajomość procedur, i wiedzę o świecie, i osobiste doświadczenia. Dzięki niej możemy sprawnie funkcjonować na co dzień, zatem warto uskuteczniać swoje zasoby pamięciowe, np. poprzez wykorzystanie mnemotechnik, by nie narzekać już w młodym wieku, że nasza pamięć nas zawodzi.