Płeć psychologiczna
Co to jest gender? jako pojęcie przez wiele lat w ogóle nie funkcjonowało. Zwykle mówiono o płci biologicznej, określanej na podstawie zewnętrznych narządów płciowych. Pod wpływem hasła „płeć” zwykle myśli się – mężczyzna albo kobieta, nie uwzględniając jednak postaw, cech, wartości, ról społecznych, zachowań i schematów, które wynikają z faktu różnicy w budowie anatomicznej ciała. Co to jest płeć psychologiczna albo inaczej płeć kulturowa? Co to jest androgynia?
1. Co to jest płeć psychologiczna?
Można mówić o różnych kategoriach płci. Wyróżnia się m.in. płeć hormonalną, płeć mózgu, płeć genitalną czy płeć seksualną.
Współczesna psychologia odróżnia natomiast płeć biologiczną (ang. sex) od płci psychologicznej (ang. gender). Płeć biologiczna to pojęcie odnoszące się do różnic anatomicznych, hormonalnych i funkcji reprodukcyjnych, które wynikają z dymorfizmu płciowego (samiec vs samiczka, kobieta i mężczyzna), natomiast płeć psychologiczna to płeć społeczno-kulturowa, a więc zespół cech, zachowań, postaw, motywów, stereotypów, ról społecznych, aktywności i atrybutów, które dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla danej płci.
Termin „płeć psychologiczna” w latach 60. wprowadziła Sandra Lipsitz Bem – autorka teorii schematów płciowych (Gender Schema Theory). Teoria ta koncentruje się na wyjaśnieniu procesu kształtowania się cech psychicznych związanych z płcią zgodnie ze społecznymi definicjami kobiecości i męskości. Kobiecość i męskość traktowano głównie jako dwa końce jednego kontinuum. Uznawano, że jednostka może być albo męska, albo kobieca. Sandra L. Bem odrzuciła założenie o dychotomii ról seksualnych i przyjęła założenie, że kobiecość i męskość stanowią dwa oddzielne wymiary osobowościowe.
Badaczka uznała także, że społeczny system ról rodzajowych wynika z tzw. pryzmatów rodzaju, czyli presji społecznych, wśród których wymieniane są:
- polaryzacja rodzaju – przydział praw, obowiązków, zadań, zakresów odpowiedzialności w zależności od płci biologicznej, np. kobieta ma gotować, sprzątać, zajmować się domem i wychowywać dzieci, a mężczyzna – pracować, zarabiać pieniądze, majsterkować w garażu;
- esencjalizm biologiczny – przypisywanie cech osobowości w zależności od płci biologicznej, inaczej stereotypy płciowe, np. kobieta jest wrażliwa, troskliwa, uczuciowa, delikatna, a mężczyzna – niezależny, pewny siebie, dominujący, silny, odważny;
- androcentryzm – wyższe wartościowanie ról męskich i męskości niż kobiecości; męskość jest utożsamiana z wartościami ogólnoludzkimi (słowo „człowiek” w języku polskim jest rodzaju męskiego – on, ten człowiek).
2. Rodzaje płci psychologicznej
Płeć psychologiczna człowieka rozumiana jest jako spontaniczna gotowość do posługiwania się wymiarem płci w odniesieniu do siebie i świata. Kulturowo zdeterminowane wyobrażenie własnej osoby, koncepcja siebie jako kobiety lub mężczyzny to tożsamość płciowa (ang. gender identity). Zazwyczaj tożsamość płciowa jest zgodna z fizycznymi cechami płciowymi. Osoby, które mają problemy w zakresie tożsamości płci, określa się jako transseksualne.
Według Sandry L. Bem, która stworzyła kwestionariusz ról płciowych, istnieją cztery główne typy płci psychologicznej:
- osoby określone seksualnie (ang. sex-typed) – charakteryzują się cechami psychicznymi odpowiadającymi ich płci biologicznej (kobiece kobiety, męscy mężczyźni);
- osoby nieokreślone seksualnie (ang. undifferentiated) – mają w niewielkim stopniu ukształtowane cechy męskie i kobiece, niezależnie od swojej płci biologicznej;
- osoby krzyżowo określone seksualnie (ang. cross-sex-typed) – charakteryzują się cechami psychicznymi odpowiadającymi przeciwnej płci niż ich płeć biologiczna (kobiecy mężczyźni, męskie kobiety);
- osoby androgyniczne – charakteryzują się w dużym stopniu zarówno cechami kobiecymi, jak i męskimi, niezależnie od swojej płci biologicznej.
Androgynia to połączenie pierwiastków męskich i kobiecych. Polega na świadomym przezwyciężeniu społecznych oczekiwań związanych z płcią i uznaniu, że każdy człowiek może prezentować wybrane przez siebie, a nie otoczenie postawy czy zachowania. Elliot Aronson uważa, że narzucany przez kulturę przymus realizacji sztywnych ról społecznych ogranicza i wyklucza wszechstronny rozwój. Osobowość androgyniczna umożliwia natomiast elastyczne dopasowanie do każdej sytuacji i wybór z szerokiego repertuaru cech i zachowań, co daje przewagę w środowisku społecznym.
3. Kształtowanie płci psychologicznej
Już od narodzin zaczyna się uwewnętrznianie oczekiwań przez dzieci w zakresie płci. Dziewczynki ubiera się na różowo, chłopców – na niebiesko. Dziewczynki bawią się lalkami, chłopcy – samochodzikami. Do dziewczynek i chłopców inaczej się mówi, traktuje się w odmienny sposób. W okresie wczesnodziecięcym jednostka uczy się dostrzegać i odpowiadać na kierowane pod jej adresem społeczne oczekiwania.
Rodzice, nauczyciele i inne osoby znaczące bezpośrednio lub poprzez kontekst komunikują małym dzieciom, jakich zachowań i cech się od nich oczekuje w zależności od ich płci biologicznej, np. dziewczynki mogą płakać, ale chłopcy mają być twardzi. Zachowania niezgodne z płcią biologiczną są nieakceptowane i narażają na ostracyzm społeczny. Płeć psychologiczna i różnice płciowe zależą zatem od biologii, hormonów, wychowania, jak i procesu socjalizacji, który motywuje jednostkę do regulacji własnego zachowania w taki sposób, by było ono zgodne z kulturową definicją kobiecości lub męskości.