Relacje między rodzeństwem

Rodzeństwo bywają często konfliktowe i pełne nieporozumień. Nierzadko między bratem a siostrą dochodzi do ostrej wymiany zdań, rękoczynów, a nawet jawnej przemocy fizycznej. Bracia mogą prowadzić walkę na pięści, siostry zazwyczaj stosują metody psychologiczne, by wygrać z rywalką. Stopień zażartości konfliktów zależy od płci dzieci, kolejności ich narodzin oraz różnicy wieku. Czy walka o miłość i uwagę opiekunów to jedyny motyw sporów między dzieciakami? Jak układają się relacje na linii brat-brat, siostra-siostra i siostra-brat?

1. Rywalizacja między rodzeństwem

Kuksańce, zaczepki, wyzwiska, kopanie, szczypanie, gryzienie, wyrywanie włosów, wrzaski i niekończące się awantury między dziećmi to rzeczywistość niejednego rodzica, który doświadcza trudów wychowania. Niektórzy twierdzą, że kłótnie między rodzeństwemwynikają z rywalizacji o względy i miłość rodziców. Inni uważają, że współzawodnictwo między rodzeństwem to naturalny duch walki z rówieśnikami, który wyzwala różnica zdań czy konflikt interesów – jedno drugiemu zabiera zabawki, nie oddaje pożyczonych rzeczy albo przełącza na kanał z inną bajką.

Istnieje grupa osób, która jest zdania, że rywalizacja między rodzeństwem to forma zabawy i zaspokojenia potrzeb emocjonalnych czy społecznych, które znajdują swoje odzwierciedlenie na dalszych etapach rozwoju, np. w życiu dorosłym w związkach z innymi ludźmi. Za którą z teorii by się nie opowiedzieć, nie da się polemizować z faktem, że starsze rodzeństwo stanowi przykład i wzór do naśladowania dla młodszego pokolenia. Mimo że siostry czy bracia mogą być ze sobą „na wojennej ścieżce”, to nie ulega wątpliwości, że uczą się od siebie wielu rzeczy. Rolą rodziców jest nie dopuścić do rękoczynów i nagminnych awantur, które mogą zniszczyć relacje między rodzeństwem.

2. Czego rodzeństwo może się od siebie nauczyć?

• Kłótnie umożliwiają poznanie drugiej strony, jej cech charakteru, preferencji, potrzeb i oczekiwań, co sprzyja nauce prowadzenia sporów i dochodzenia do kompromisu.
• Rodzeństwo przechodzi „szybszy kurs socjalizacji”, uczy się asertywności, współczucia, szacunku dla drugiego człowieka i empatii.
• Konstruktywne konflikty między rodzeństwem umożliwiają naukę rozpoznawania swoich i cudzych emocji oraz kontrolę nad ekspresją negatywnych uczuć, np. gniewu czy złości, przyczyniając się wtórnie do rozwoju inteligencji emocjonalnej.
• Starsze rodzeństwo to motywacja do pracy, samorozwoju, podnoszenia kwalifikacji i odnajdywania ukrytych talentów.
• Rodzeństwo i konieczność respektowania ich praw uczy cierpliwości, czekania, odraczania przyjemności, wytrwałości i konsekwencji w dążeniu do celu.
• Konflikty z bratem lub siostrą uodparniają na stres i przeciwności losu w życiu dorosłym.
• Kontakty między rodzeństwem wymagają od dzieci większych umiejętności społecznych i emocjonalnych – uczą komunikacji, negocjacji i rozwiązywania konfliktów.

Niepokojące są przypadki, kiedy dzieci kłócą się ze sobą, bo naśladują sposób komunikowania się rodziców. Jeśli z partnerem prowadzisz awantury na oczach dziecka, wyzywacie się i krzyczycie na siebie wzajemnie, nie dziw się, że wasz mały szkrab powieli ten schemat w relacjach z bratem lub siostrą. Nieporozumienia między rodzeństwem nasilają się szczególnie wtedy, gdy rodzice traktują swoje pociechy w sposób nierówny. Dzieci mają ogromne wyczucie sprawiedliwości i mogą wyrażać swój bunt poprzez ostre zatargi z rodzeństwem.

W teorii, dzieci wzorują się na rodzicach. W praktyce okazuje się jednak, że najmłodsze dzieci w rodzinie nie tylko wzorują się na swoich rodzicach, ale również, a może przede wszystkim, na starszym rodzeństwie. Młodsze dzieci przejmują od swojego starszego rodzeństwa w takiej samej mierze dobre i złe zachowania czy nawyki. Podczas gdy rodzice wytrwale uczą swoje pociechy dobrych manier i stosownego zachowania w towarzystwie, młodsze dzieci i tak podpatrują starsze rodzeństwo i to od nich uczą się życia, a najczęściej tego, jak się zachowywać i co robić, aby wydawać się „cool”. Jeśli chodzi o towarzyskie, nieformalne zachowania, to dla dorastających dzieci wzorem do naśladowania jest starszy brat czy siostra.

3. Relacje brata z siostrą

Szczególnie konfliktowe bywają relacje między bratem i siostrą. Wynika to nie tylko z zazdrości o miłość rodziców czy konflikt interesów, ale też z różnic płciowych. Psychologowie zwracają jednak uwagę, że w układach siostrzano-braterskich dominują zwykle ambiwalentne uczucia, z jednej strony – nienawiść, gniew, złość, chęć dokonania zemsty, a z drugiej – miłość, opieka, współczucie i wsparcie. Relacje na linii brat-siostra zawierają ogromny ładunek emocjonalny. Poza tym, rodzeństwo ma na siebie ogromny wpływ wychowawczy, podobnie jak rodzice.

Na początku relacje siostrzano-braterskie przechodzą trzy kolejne fazy rozwoju. Pierwsze osiem miesięcy od narodzin drugiego dziecka to czas ciekawości i chęci poznania „towarzysza zabaw”. Później pojawia się „czas burzy i naporu” – młodsze rodzeństwo zaczyna chodzić, psuć zabawki, zabierać uwagę i miłość rodziców, czyli generalnie jest w percepcji starszego brata lub siostry groźnym rywalem, którego trzeba się jakoś pozbyć, np. poprzez prowokowanie konfliktów. Między 17. a 24. miesiącem życia duch współzawodnictwa nieco słabnie, ale pojawiają się nieporozumienia na innych polach.

4. Zmiana relacji między rodzeństwem w ciągu życia

W ciągu życia relacje między rodzeństwem zmieniają się w charakterystyczny sposób, przyjmując zależność U-kształtną. Co to oznacza? Znaczy to tyle, że w dzieciństwie między bratem a siostrą istnieje duża zażyłość, chociażby z faktu spędzania ze sobą dużej ilości czasu czy wspólnego środowiska wychowawczego. W okresie dojrzewania drogi rodzeństwa nieco się rozchodzą ze względu na identyfikację z innymi rolami płciowymi. Później kontakt jeszcze bardziej się rozmywa, bo dorosłe rodzeństwo zakłada własne rodziny i robi karierę zawodową. W wieku dojrzałym relacje między bratem i siostrą zwykle nabierają ogromnej intensywności, jak w okresie dzieciństwa.

Rodzeństwo mieszane charakteryzuje się zwykle mniejszą ilością spięć niż na linii siostra-siostra czy brat-brat. Wynika to często z odmiennych zainteresowań, wzorów do naśladowania i innych obiektów do identyfikacji z własną płcią. Najbardziej harmonijne relacje obserwuje się w układzie starszy brat-młodsza siostra, ponieważ rodzeństwo wpisuje się w tradycyjny podział ról – chłopiec może wykazać się męskością, bronić siostry, wykonywać cięższe obowiązki w domu, a młodsza latorośl będzie pomagała w domu mamie i chętnie korzystała z dobroci brata. Układ starsza siostra-młodszy brat jest już mniej stabilny i częściej dochodzi do konfliktów, szczególnie w okresie dojrzewania chłopca, który może zacząć górować siłą fizyczną nad własną siostrą i chcieć przejąć pozycję dominującą w relacjach między rodzeństwem.

5. Rola rodziców w wychowywaniu dzieci

Zazwyczaj podkreśla się, że im mniejsza różnica wieku między rodzeństwem, tym większa zażyłość między nimi, ale i częściej dochodzi do konfliktów. Bracia w wieku od 3. do 5. lat zwykle konkurują ze sobą bardzo zaciekle o zdobycie miłości i uznania ze strony matki. Siostry nie są aż tak bardzo zawzięte. Mogą kłócić się ze sobą, ale zazwyczaj bez rękoczynów, choć istnieją wyjątki od reguły. Starsza siostra to zwykle niedościgniony wzór do naśladowania we wszystkich aspektach życia (modzie, makijażu, kontaktach z chłopcami itp.) dla młodszej.

Krzywdzące układy pomiędzy rodzeństwem zdarzają się szczególnie wtedy, gdy między braćmi i siostrami istnieje znaczna różnica wieku. Upokarzanie, stosowanie przemocy, wykorzystywanie seksualne to patologie w relacjach siostrzano-braterskich. O czym powinni pamiętać rodzice, którzy wychowują „skonfliktowane rodzeństwo”?

• Nie występujcie w roli arbitra. Niech dzieci uczą się same szukać kompromisowego rozwiązania.
• Starajcie się traktować dzieci w sposób sprawiedliwy – nie faworyzujcie żadnego z nich.
• Nie pozwólcie się szantażować dzieciom ani wykorzystywać im waszego braku jednomyślności co do metod wychowawczych.
• Traktujcie każde dziecko indywidualnie, unikając etykietowania na zasadzie: „Jesteś starszy, ustąp”.
• Ustalcie jasne i konkretne reguły zachowania i zabawy z rodzeństwem, których nie wolno przekraczać.
• Nagradzajcie poprawne zachowania dzieci, chwalcie je, gdy grzecznie się bawią.
• Podkreślajcie indywidualność każdego z dzieci, by czuły się ważne, docenione i kochane.
• W czasie awantur dzieci nie reagujcie krzykiem i agresją. Świadczy to tylko o waszej bezradności i stanowi negatywny wzorzec zachowania dla maluchów.

Chyba nie ma rodzeństwa, które wychowałoby się pod jednym dachem bez konfliktów, bójki, nieporozumień, awantur czy siniaków. Jednak życie dzieci to nie tylko zazdrość, nienawiść czy chęć rewanżu, ale także przyjaźń, porozumienie i wzajemna pomoc. Rodzeństwo stanowi dla siebie w sposób naturalny konkurencję, która prowokuje niejako rywalizację i sprzeczki. Jeżeli nieporozumienia mieszczą się w granicach rozsądku, nie ma powodów do obaw. Interwencja jest potrzebna tam, gdzie pojawia się brak szacunku, lekceważenie praw oraz przemoc. Jednym z najważniejszych wychowawczych zadań dla rodziców jest dbanie o to, aby od najmłodszych lat rodzeństwo żyło ze sobą w zgodzie. Nie ma też znaczenia różnica lat czy płeć dzieci. Najważniejsze jest, aby rodzice potrafili nauczyć rodzeństwo wzajemnego szacunku, wspierania się i współpracy.