Uprawnienia rodziców - urlop macierzyński, urlop wychowawczy, inne świadczenia

Kodeks Pracy szczegółowo opisuje uprawnienia pracownicze związane z rodzicielstwem. Posiadanie dziecka lub spodziewanie się dziecka przez pracownika wymusza na pracodawcy pewne zasady jego zatrudniania. Obowiązki pracodawcy to zapewnienie pracującej kobiecie w ciąży odpowiednich, nieszkodliwych warunków pracy oraz stabilnych, dziennych godzin pracy, bez możliwości wysyłania jej w delegacje pozamiejscowe czy też zatrudniania w porze nocnej. Poza tym, obowiązki pracodawcy wiążą się też z udzieleniem pracującej mamie i ojcu odpowiednich urlopów, m.in. macierzyńskiego, ojcowskiego i wychowawczego. Co więcej, uprawnienia rodziców dotyczą też dodatkowych zasiłków pieniężnych.

1. Przywileje kobiety w ciąży

Przywileje pracownicze podczas ciąży:

• zakaz zatrudniania przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia;
• zakaz wręczania wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca ją zakładowa organizacja związkowa wyrazi zgodę na rozwiązanie umowy;
• obowiązek pracodawcy przedłużenia umowy o pracę do dnia porodu w przypadku, kiedy pracownica w ciąży jest zatrudniona na umowę o pracę zawartą na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży;
• zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych oraz w porze nocnej, a także delegowania poza stałe miejsce pracy;
• obowiązek pracodawcy wyrażenia zgody na zwolnienie pracownicy w ciąży od pracy na zalecone przez lekarza badania lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli nie mogą one być przeprowadzone poza godzinami pracy. Pracownicy przysługuje wtedy pełne wynagrodzenie.

2. Urlop macierzyński

Ostatnia nowelizacja Kodeksu pracy wprowadziła dwa rodzaje urlopu macierzyńskiego: podstawowy (obowiązkowy) oraz dodatkowy. Urlop podstawowy może zostać wykorzystany także przez ojca dziecka, jeśli matka wyrazi na to stosowną zgodę. ****Długość urlopu podstawowego zależna jest od ilości urodzonych dzieci, a przedstawia się następująco:

• 20 tygodni (jedno dziecko),
• 31 tygodni (dwoje dzieci),
• 33 tygodnie (troje dzieci),
• 35 tygodni (czworo dzieci),
• 37 tygodni (pięcioro i więcej dzieci).

Urlop dodatkowy jest zdecydowanie mniej zróżnicowany: to cztery tygodnie w przypadku urodzenia jednego dziecka i sześć tygodni w przypadku wieloraczków (od 2014 roku odpowiednio 6 i 8 tygodni). Ze względu na fakt, że nie jest konieczne wykorzystanie urlopu dodatkowego, należy złożyć wniosek o jego udzielenie u pracodawcy, który z kolei musi go uwzględnić. Pracownica może zrezygnować z podstawowego urlopu macierzyńskiego dopiero po czternastu tygodniach od porodu (w przypadku urodzenia dziecka wymagającego opieki szpitalnej – po ośmiu tygodniach), resztę może przejąć pracownik-ojciec – nie jest to wtedy ten sam urlop ojcowski, ale dodatkowy na mocy urlopu macierzyńskiego.

3. Urlop wychowawczy

Urlop wychowawczy może być kontynuacją urlopu macierzyńskiego dla pracującej mamy, chociaż zapisy Kodeksu pracy pozwalają z niego korzystać także ojcom i opiekunom prawnym dziecka. Udzielany jest on na wniosek pracownika na okres maksymalnie trzech lat, jednak nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko czwartego roku życia (do 18. roku życia w przypadku dzieci niepełnosprawnych). Oboje rodzice mogą z niego korzystać jednocześnie przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy. W czasie trwania urlopu wychowawczego pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę (dopuszcza się taką możliwość w przypadku ogłoszenia przez pracodawcę upadłości lub likwidacji, ewentualnie z przyczyn dotyczących pracownika, gdy naruszył warunki urlopu). Na urlopie wychowawczym przysługuje prawo do zasiłku w wysokości 400 zł miesięcznie, niezależnie od liczby dzieci.

4. Inne prawa rodziców

Pozostałe przywileje związane z rodzicielstwem, to:

• dodatkowy zasiłek opiekuńczy po porodzie – świadczenie w wymiarze do ośmiu tygodni/56 dni, przysługujący ojcu dziecka lub innemu uprawnionemu członkowi rodziny, a udzielany na wypadek dłuższego pozostania matki dziecka w szpitalu po porodzie, a jednocześnie, gdy dziecko może opuścić szpital;
• urlop macierzyński w okresie hospitalizacji matki – zapis ten dotyczy sytuacji, kiedy po wykorzystaniu ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego matka dziecka wymaga pobytu w szpitalu. Na ten czas urlop matki ulega zawieszeniu, a przejmuje go ojciec dziecka. Oba okresy urlopowe łączą się i nie mogą przekroczyć ustawowej granicy;
• zasiłek macierzyński dla rolników – jednorazowy zasiłek w wysokości 4-krotnej emerytury podstawowej dla rodziców będących rolnikami, z tytułu urodzenia lub przyjęcia dziecka na wychowanie do ukończenia przez nie pierwszego roku życia;
• przerwy na karmienie piersią w pracy – uprawnienie karmiącej pracownicy do dwóch 30-minutowych (jedno dziecko) lub 45-minutowych (wieloraczki) przerw na karmienie, które na mocy porozumienia z pracodawcą mogą być łączone. Dwie przerwy na karmienie przysługują pracownicom pracującym dłużej niż 6 godzin dziennie, natomiast jedna przerwa tym, które pracują od czterech do sześciu godzin dziennie. Pracownicom na niższym etacie niż 4 godziny – przerwy nie przysługują;
• zwolnienie okolicznościowe z tytułu narodzin dziecka – uprawnienie do dwóch dni wolnych z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, niezależnie od liczby dzieci;
• pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko przysługują także dwa dni „opieki” w ciągu roku kalendarzowego. Jednakże tylko jeden rodzic może skorzystać z tego przywileju, niewykorzystanie „opieki” oznacza ich reset. „Opieka” nie przechodzi na następny rok;
• ulga podatkowa na dzieci – w rozliczeniu rocznym podatku dochodowego można odpisać 1112,04 zł za każde dziecko za pełny rok kalendarzowy;
• tzw. becikowe – z tytułu narodzenia dziecka przysługuje jednorazowa zapomoga w wysokości 1000 zł. Należy się każdemu bez względu na dochody. Jedynym warunkiem otrzymania becikowego jest dostarczenie wraz z wnioskiem zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego, że kobieta była pod stałą opieką lekarską od 10. tygodnia ciąży do dnia porodu;
• zasiłek rodzinny – zasiłek na dziecko w wieku do lat 18 oraz do 21, jeśli kontynuuje naukę (24 lat, jeśli posiada orzeczenie o niepełnosprawności). Wysokość zasiłku zależna jest od wieku dziecka (waha się od 48 do 68 zł miesięcznie). Zasiłek przyznawany jest także na podstawie dochodów rodziny, w przeliczeniu na jedną osobę;
• zerówkowe i na wyprawkę – jednorazowe dodatki pieniężne w kwocie 100 zł z tytułu rozpoczęcia przygotowania przedszkolnego dziecka. Otrzymanie „zerówkowego” nie wyklucza prawa do otrzymania 100 zł na wyprawkę;
• zasiłek opiekuńczy – przyznawany ubezpieczonemu, który jest zwolniony od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 (np. w sytuacji zamknięcia żłobka, przedszkola), chorym dzieckiem do lat 14. Zasiłek przysługuje obu rodzicom, ale wypłacany jest temu, który o taki zasiłek wnioskuje. Zasiłek opiekuńczy wyliczany jest jak chorobowe, czyli 80% podstawy z wynagrodzenia za średni okres dwunastu miesięcy kalendarzowych.