Zagadki pamięci, czyli dlaczego pamiętamy to, o czym wolelibyśmy zapomnieć, a zapominamy to, o czym warto pamiętać
Rozpamiętujemy nic nieznaczące epizody, nie potrafimy odciąć się od przykrych wspomnień, pamiętamy o krzywdach, jakich doświadczyliśmy, dręczą nas myśli, od których nie potrafimy się uwolnić. Jednocześnie trudno zapamiętać nam to, co chcemy – czasem nauka na egzamin przychodzi z trudem, zapominamy o ważnej rocznicy czy imieninach przyjaciela. Dlaczego nasza pamięć działa wybiórczo i skupia się nie na tym, co jest dla nas istotne?
1. Grzechy pamięci
Daniel Schacter, wybitny amerykański psycholog, badający psychologiczne i biologiczne aspekty pamięci oraz niepamięci, postawił tezę, że zapominamy o tym, co obiektywnie powinno być dla nas ważne, a pamiętamy kwestie, którymi nie powinniśmy zaprzątać sobie głowy. Schacter podaje siedem powodów, dlaczego tak się dzieje.
2. Pamięć jest nietrwała
Nasze wspomnienia zacierają się wraz z upływem czasu. Jeżeli o czymś rzadko myślimy, wówczas trudniej jest nam to sobie przypomnieć. Nietrwałość pamięci długotrwałej jest wynikiem interferencji, która polega na tym, że jeden zapamiętany element przeszkadza nam w zapamiętaniu innego. Bezpośrednio po nauce francuskich słówek, gorzej będzie nam się uczyć języka angielskiego. Im większe podobieństwo występuje pomiędzy materiałem, który mamy przyswoić, tym trudniej jest nam go opanować.
Istotny jest również sens zdobywanej informacji – łatwiej zapamiętamy logiczną wiadomość, np. opowieść znajomego o odbytej podróży, niż abstrakcyjne treści: kody pin, daty, adresy. Na to, czy coś zapamiętamy, wpływają także emocje towarzyszące wydarzeniu. Jeżeli coś lubimy, interesujemy się tym, wówczas łatwiej jest nam to zapamiętać. Coś, co nas nudzi, nie absorbuje, trudniej nam przyswoić. Jeżeli odczuwamy silne emocje, wówczas wydarzenia od razu zapadają nam w pamięć. Odwrotnie jest, kiedy coś wydaje nam się być obojętne – wówczas nasz umysł nie skupia się na tym, by to zapamiętać.
3. Bywamy roztargnieni
Kiedy nagle skierujemy naszą uwagę na coś innego, niż aktualnie się zajmujemy, wówczas możemy zapomnieć o czymś istotnym. Na przykład, kiedy jesteśmy zajęci rozmową i odkładamy klucze od mieszkania, możemy zapomnieć o tym, gdzie je położyliśmy. Nie wynika to z tego, że wspomnienie znika z naszej pamięci, powodem jest fakt, że skierowaliśmy uwagę na coś innego. Dlaczego bywamy roztargnieni? Wiąże się to z rozproszeniem naszej uwagi, niewłaściwą kontrolą wykonywanych czynności, niepamięcią miejsca i wykonanego ruchu, czasem wpływa na to niska inteligencja emocjonalna.
4. Blokujemy pewne informacje
Czy odnosisz czasem wrażenie, że masz coś na „końcu języka”? Że wiesz o czymś na pewno, ale nie potrafisz tego w danych momencie przypomnieć? Takie zjawisko pojawia się wówczas, kiedy mamy niewiele wskazówek kontekstowych, np. spotkaliśmy znajomą osobę w nowym otoczeniu i nie potrafimy sobie przypomnieć, jak się nazywa. Przyczyną blokowania pewnych informacji może być stres, wynika to z tego, że kiedy się czymś przejmujemy, nie potrafimy się odpowiednio skoncentrować. Informacja, którą staramy się sobie przypomnieć, jest obecna w naszej pamięci, ale chwilowo nie mamy do niej dostępu.
5. Błędna atrybucja, a więc pomyłka pamięci
Czasem zdarza się, że zapamiętujemy dany fakt błędnie – wiążemy go z inną osobą, czasem lub miejscem, niż miał to miejsce w rzeczywistości. Dzieje się tak dlatego, że puste luki w pamięci, uzupełniamy informacjami, aby nadać całości sens. Wydobywamy niepełne wspomnienia i wiążemy je z innymi.
Błąd atrybucji dotyczy także tego, że uznajemy cudze myśli za własne. Dzieje się tak w momencie, kiedy usłyszymy o czymś, zapamiętamy to, ale zapomnimy o źródle tych słów, powielając je później jako swoje wnioski. Zdarza się również, że pamiętamy o czymś, czego w rzeczywistości nie doświadczyliśmy, opowiadamy historię znajomego, jakbyśmy sami ją przeżyli, albo dodajemy nieprawdziwy kontekst do przeżytego wydarzenia. Nie robimy tego celowo. Nasza pamięć ma tendencję do tworzenia oraz wydobywania wspomnień na podstawie znaczenia. Oznacza to, że dwa podobne epizody możemy połączyć w pamięci jako jeden i tak go przedstawiać.
6. Jesteśmy podatni na sugestię
Wskazówki i sugestie ze strony otoczenia mogą zniekształcić czy nawet stworzyć nowe wspomnienie. Mamy tu do czynienia z wpływem błędnej informacji, która zaburza właściwy ślad w pamięci. Nowe wspomnienie pojawia się bez świadomości, że nasza pamięć może być zawodna. Pod wpływem sugestii możemy mieć w pamięci wydarzenia i sytuacje, które nie miały miejsca, choć głęboko w nie wierzymy. Jest to szczególnie niebezpieczne przy zeznaniach świadków, którzy zasugerowani tym, co usłyszeli, mogą nieświadomie podawać nieprawdziwe informacje.
Na takie zniekształcenie zapamiętanej kwestii wpływa czas, który minął od zaistniałej sytuacji, a także, co ciekawe, wielokrotne jej powtarzanie. Okazuje się bowiem, że za każdym razem, kiedy wydobywamy wspomnienie z naszej pamięci, jest ono na nowo rekonstruowane i ponownie magazynowane, często dodatkowo wzbogacone o szczegóły, które nie miały miejsca.
7. Tendencyjność oczekiwań
Na to, jak coś zapamiętamy, wpływa nasza wiedza, postawy oraz osobiste przekonania. Pojęcie o świecie i o sobie samym oddziałuje na to, jak coś postrzegamy i pamiętamy. Jeżeli zdarzenie jest zgodne z naszą postawą, wówczas łatwiej wpisuje się w pamięć. Tendencyjność wpływa ****na deformację naszych wspomnień poprzez osobiste doświadczenie, opinię, przekonania. Powoduje to, że zapamiętana kwestia jest nie tyle zgodna z tym, jak było naprawdę, ale z naszymi oczekiwaniami co do niej.
8. Uporczywe myśli
Zdarza się, że dana myśl, obraz, dźwięk przeszywa nasz umysł i krąży w głowie. Niepożądane wspomnienie może prowadzić do obsesyjnej myśli o czymś i choć trwa krótko, staje się dla nas problemem, zwłaszcza, gdy towarzyszą jej silne, negatywne emocje. Uporczywość myśli, męczy dotkliwie osoby cierpiące na depresję, które nie potrafią zapomnieć o swoich porażkach i wyolbrzymiają je. Podobne obsesje występują u osób dotkniętych fobiami, które przeraża wciąż powracające wspomnienie o pająkach, ciasnych pomieszczeniach czy tłumie. Uporczywe myśli cechuje emocjonalność, jeżeli mocno coś przeżywamy, to nawet gdy nie chcemy o tym myśleć, nie potrafimy się od tego uwolnić.
9. Dlaczego nasz umysł działa w ten sposób?
Schacter twierdzi, że wymienione „grzechy” pamięci, mimo iż powodują, że bywa ona zawodna, wynikają z jej adaptacyjnych cech. Nietrwałość naszych wspomnień, choć czasem bywa kłopotliwa, na przykład w momencie, kiedy próbujemy przyswoić dany materiał, chroni naszą pamięć przed falą niepotrzebnych wiadomości. Blokowanie pewnych informacji również bywa pomocne – ten proces zabezpiecza nas przed niechcianymi wspomnieniami oraz sprawia, że w naszym umyśle zapisują się najistotniejsze dane, które są najsilniej powiązane z aktualnymi wskazówkami. Roztargnienie jest produktem ubocznym użytecznej zdolności pamięci do przerzucania uwagi na inną kwestię niż ta, która aktualnie nas absorbuje.
Kolejne uchybienia pamięci – błędne atrybucje, tendencyjność oraz podatność na sugestie, wiążą się z tym, że nasz umysł stara się radzić sobie ze znaczeniem, pomijając szczegóły. Z kolei nadmierna uporczywość myśli ma związek z emocjami, które wywołuje w nas zapamiętane wydarzenie.
Cnoty i niedostatki ludzkiej pamięci ****równoważą się, dzięki czemu nasz umysł dostosowuje się do innych procesów poznawczych – percepcji, uwagi i myślenia. Gdyby tak nie było, w naszej głowie panowałby chaos, a natłok myśli byłby nie do zniesienia.
