Kłamstwo - rodzaje, powody, motywy

W skrajnych przypadkach człowiek sam zatraca się w lawinie mistyfikacji i nie wie, co jest prawdą, a co fikcją. Abstrahując od moralnej oceny kłamania, intencjonalne wprowadzanie w błąd innych prowadzi do utraty zaufania i braku wiarygodności. Jakie rodzaje kłamstwa można wyróżnić i dlaczego ludzie kłamią?

Potocznie kłamstwo utożsamia się z nieprawdą, fałszem, konfabulacją. W rzeczywistości istnieje niewielki procent patologicznych kłamców, czyli mitomanów. Jak się jednak okazuje, współcześni ludzie są skłonni uznawać kłamstwa za nieodzowny element naturalnej komunikacji.

Oszukiwanie konwersacyjne stało się nie tylko powszechne, co nawet akceptowane społecznie. Szacuje się, że ponad 60% wszystkich rozmów ma charakter kłamliwy, a tygodniowo człowiek kłamie przeciętnie ponad 13 razy. Istnieją oczywiście różne formy kłamstwa, a ludzie usprawiedliwiają się, że kłamstwo kłamstwu nie jest równe.

Można zatem mówić o świadomym rozmijaniu się z prawdą, przemilczeniach, półprawdach, zachowaniach maskujących, oszustwach, podstępach i kłamstwach, których istotą jest przesada.

Psychologowie wyróżniają też poniższe formy kłamania:

• ukrywanie – zatajanie prawdziwej informacji;
• fałszowanie – przekazywanie fałszu, sfabrykowanych danych jako prawdziwego faktu;
• fałszywa atrybucja – przyznanie się do przeżywania określonej emocji, ale fałszywe nazwanie jej przyczyny;
• fałszywa prawdomówność – ujawnienie prawdy, ale z taką przesadą lub tak humorystycznie, że okłamywany nie poznaje prawdy i zostaje zmylony;
• półprawda – ujawnienie niecałej prawdy, by odciągnąć uwagę ofiary od tego, co nadal jest ukrywane;
• podstęp błędnego wnioskowania – mówienie prawdy, ale w taki sposób, że wynika z niej coś przeciwnego niż zostało powiedziane.

Dlaczego ludzie kłamią? Przyczyn jest tysiące. Kłamiemy przede wszystkim o sobie samych. Główne motywy kłamstwa to najczęściej obrona bądź podwyższenie samooceny. Kłamiemy też dlatego, że chcemy uniknąć konfliktu, np. nieszczerze zgadzając się na spełnienie niewygodnej dla nas prośby.

Kłamiemy, dostosowując się do zasad grzeczności i pragnąc zachować dobrą minę do złej gry. Kłamiemy, chcąc ochronić własną twarz. Kłamiemy z niedojrzałości, bo boimy się konsekwencji własnych zachowań. Kłamiemy z pobudek materialistycznych, jesteśmy żądni władzy, uznania, autorytetu.

Kłamiemy, żeby uzyskać cenne dla nas informacje. Kłamiemy, by manipulować innymi poprzez wywoływanie w nich poczucia winy lub indukować inne emocje (np. strach, lęk, dysonans poznawczy) w celu sprawowania kontroli nad ich zachowaniem.

Stosujemy kłamliwe wymówki, żarty, kpiny, konfabulacje. Zasadniczo można kłamać na dwa różne sposoby:

1. ukrywając – kłamca wstrzymuje się od przekazywania jakiejś informacji i w rzeczywistości nie mówi niczego nieprawdziwego;
2. fałszując – kłamca nie tylko ukrywa prawdziwą informację, ale przekazuje fałsz tak, jakby był prawdą.

Czasami, by kłamstwo się powiodło, zachodzi konieczność łączenia ukrywania i fałszowania. Ukrywanie jest łatwiejsze niż fałszowanie. Nie trzeba niczego wymyślać. Nie mając z góry przygotowanego scenariusza, nie narażamy się na wykrycie kłamstwa. Kłamca traci jednak możliwość wyboru między ukrywaniem a fałszowaniem z chwilą, gdy zostanie sprowokowany do odpowiedzi.

Wówczas zachodzi konieczność fabrykowania faktów i wymyślania na poczekaniu nieprawdziwej wersji zdarzeń. Czasami kłamcy sami gubią się we własnych kłamstwach, co często prowadzi do przecieków – ujawnienia prawdy przez pomyłkę lub pojawienia się fizjologicznych wskazówek kłamstwa, takich jak przyspieszone tętno, zaczerwieniona twarz czy unikanie kontaktu wzrokowego.

Kłamiemy z chęci zemsty, z rewanżu, z przyzwyczajenia, bo inni kłamią. Psychologowie, ze względu na motywy, intencje rozmijania się z prawdą, wyróżniają wiele rodzajów kłamstw.

Ludzie kłamią również z potrzeby piękna, marzeń, chęci posiadania sekretów. Wydaje się zatem, że kłamstwa są nieuniknione. Warto jednak mieć świadomość, że intencjonalne fałszowanie rzeczywistości grozi z czasem utratą zaufania. Nie można budować np. trwałego związku na kłamstwie. Jak powiedział ktoś mądry – „kłamstwem można zajść daleko, ale niestety nie można wrócić”.

Źródła

1. Antas J., O kłamstwie i kłamaniu. Studium semantyczno-pragmatyczne, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 1999, ISBN 83-7052-865-1.
2. Ekman P., Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie, PWN, Warszawa 2003, ISBN 83-01-14082-8.
3. Gajda J., Wychowywać do prawdy?, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, ISBN 83-227-0743-6.
4. Walters S.B., Kłamstwo – cała prawda o... Jak wykryć kłamstwo i nie dać się oszukać?, GWP, Gdańsk 2003, ISBN 83-89120-31-3.
5. Witkowski T., Psychologia kłamstwa. Motywy, strategie, narzędzia, Moderator, Tomaszów 2006, ISBN 83-920207-4-X.