Psychomanipulacja - czym jest i jakie przybiera formy?

Psychomanipulacja to oddziaływanie na sferę poznawczą, emocjonalno-motywacyjną oraz zachowanie ludzi w celu uzyskania profitów osobistych, ekonomicznych czy politycznych. Pewne formy psychomanipulacji można zaobserwować w życiu codziennym, np. w reklamach czy handlu. Radykalne rodzaje wpływów psychomanipulacyjnych, takie jak oszustwa, wyłudzanie pieniędzy, szantaż czy maltretowanie psychiczne są potępiane społecznie i karane prawnie. Na czym polega manipulowanie umysłem?

1. Psychomanipulacja a wywieranie wpływu na innych

Niejednokrotnie psychomanipulację określa się eufemistycznie jako wpływ społeczny. Jednak te dwa pojęcia nie są synonimami. Wpływ społeczny jest terminem szerszym i może mieć zarówno znaczenie pozytywne, np. służy reedukacji, socjalizacji, terapii, wychowaniu, psychoedukacji czy likwidacji stereotypów i uprzedzeń, jak i znaczenie negatywne, kiedy nie dąży do dobra jednostki, ale wykorzystuje jej naiwność i niewiedzę, co czynią np. sekty destrukcyjne.

Każda manipulacja jest wpływem społecznym, ale nie każdy wpływ społeczny jest manipulacją. Psychomanipulacja często funkcjonuje pod pozorem terapeutycznych lub edukacyjnych celów, ale w rzeczywistości jest wykalkulowana na zaspokajanie potrzeb manipulatora przez potencjalne ofiary. Można wyróżnić dwa rodzaje psychomanipulacji:

• psychomanipulacja powierzchowna – spotykana w reklamie czy telewizji; ma mniejszą skalę oddziaływania – najczęściej chodzi o nakłonienie do zakupu określonego towaru;
• psychomanipulacja głęboka – ma szeroki zakres oddziaływania; chodzi o wywieranie wpływu na istotne sfery życia człowieka, jak praca zawodowa, życie rodzinne, wybór małżonka, dysponowanie finansami, codzienny styl życia itp.

Zobacz film: "Nie mówimy, tylko bełkoczemy. Jak to zmienić?"

Różne formy psychomanipulacji wykorzystują przedsiębiorstwa w celu wzbudzenia większej lojalności pracowników wobec firmy. Psychomanipulacja to także jedna z metod wpływu, jakiej nadużywa mąż-oprawca w stosunku do maltretowanej żony w tzw. związkach toksycznych, w których dominuje przemoc psychiczna. Jednak najbardziej wyszukane formy indoktrynacji, władzy totalnej, perswazji oraz „prania mózgu” stosują sekty destrukcyjne.

2. Psychomanipulacja umysłem

Za sektę destrukcyjną uznaje się taką grupę, która stosuje podstęp, techniki kontroli umysłu, ogranicza wolność jednostki, pozbawia ją własnej woli i uzależnia od przywódcy. Steven Hassan - amerykański psychoterapeuta i były członek jednej z sekt - twierdzi, że istnieją trzy charakterystyczne cechy destrukcyjnej grupy:

• autorytarna władza– na czele grupy stoi osoba lub grupa osób, która ma całkowitą kontrolę nad resztą. Obwołują się oni często charyzmatycznymi przywódcami religijnymi, legitymizując swoją władzę posłannictwem od Boga lub innej siły pozaziemskiej. Wymagają największych poświęceń od ludzi, oszukują i tępią przejawy jakiejkolwiek indywidualności;
• podstęp – największy paradoks polega na tym, że członkowie sekt mówią i postępują naprawdę szczerze, stosując wobec rekrutowanych te techniki kontroli umysłu, które niegdyś zastosowano wobec nich;
• kontrola świadomości – techniki kontroli umysłu służą uzależnieniu członków od guru i utrzymaniu bezwzględnego posłuszeństwa. Polegają na systematycznym niszczeniu prawdziwej tożsamości jednostki, zastąpieniu jej nową, ścisłym nadzorze, kontroli myśli, uczuć i zachowań członków oraz blokowaniu dostępu do informacji.

Można wyróżnić sekty religijne lub promujące rozwój duchowy, sekty o charakterze politycznym, sekty terapeutyczne, tzw. grupowe treningi rozbudzania świadomości oraz sekty prowadzące działalność handlową.

Co jest wspólne dla tych wszystkich grup? Po pierwsze – manipulacja (podstęp, tajne zebrania, rozbudowany system racjonalizacji i zaprzeczeń, zerwanie kontaktów z przyjaciółmi), po drugie – nadużywanie władzy (szantaż psychiczny, przemoc seksualna, przepowiadanie tragicznych wydarzeń) i po trzecie – nadawanie nowej tożsamości (kontrola myśli, uczuć, zachowań, wyjałowienie psychiki).

3. Jak wpływać na innych?

Wyróżnia się 3 zasadnicze etapy psychomanipulacji:

• rozmiękczanie – polegające na dezorientacji, deprywacji sensorycznej lub przeciążeniu zmysłów, manipulacji psychicznej, pozbawianiu snu, odbieraniu prawa do prywatności lub zmianie sposobu odżywiania. Może również pojawić się hipnoza w celu wywoływania regresji wiekowej, wizualizacje, wykorzystywanie metafor, sugestii, podwójnego związania językowego, presupozycje, medytacja, nucenie mantr, modlitwy i śpiewy;
• wprowadzenie zmian – kreowanie i stopniowe narzucanie nowej tożsamości, indoktrynacja, perswazja, lektury i nagrania autorstwa guru, techniki modyfikacji zachowań, np. system kar i nagród, kontrola otoczenia jednostki, techniki zatrzymywania myśli, wykorzystanie mistycznych przeżyć, zajęcia grupowe, przymus spowiedzi;
• ponowne kształtowanie – wypieranie dotychczasowej tożsamości przez nową, odcinanie od przeszłości i wspomnień, zerwanie kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, przekazywanie pieniędzy na sektę, aktywne uczestnictwo w grupie, np. rekrutowanie nowych członków, zmiana imienia, stroju, uczesania, sposobu mówienia, kontynuowanie indoktrynacji.

4. Kontrola umysłu a pranie mózgu

Steven Hassan zaproponował - w odniesieniu do psychomanipulacji w sekcie - model BITE. Jest to akronim od angielskich słów Behaviour (zachowanie), Information (informacja), Thoughts (myśli) i Emotions (emocje), gdyż funkcjonowanie grup destrukcyjnych bazuje właśnie na kontroli tych czterech sfer życia człowieka.

Psychologia społeczna od dawna szuka odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób rzeczywista, wyobrażona bądź zasugerowana obecność innej osoby wpływa na myślenie i postępowanie jednostki, w jaki sposób pewne procesy społeczne mogą oddziaływać na poszczególne elementy współtworzące tożsamość. Niektóre z badań i eksperymentów psychologicznych dają taką odpowiedź.

Dla przykładu można odwołać się do teorii dysonansu poznawczego Leona Festingera, wniosków z tzw. „eksperymentu więziennego” Philipa Zimbardo przeprowadzonego w 1971 roku, podstawowego błędu atrybucji czy chociażby zjawiska huśtawki emocjonalnej. Na czym polega kontrola umysłu? Warto pamiętać, że kontrola świadomości nie jest niczym złym, a nawet stanowi szansę rozwoju, ale tylko w przypadku, kiedy jednostki się nie ubezwłasnowolnia.

W sektach destrukcyjnych kontrola umysłu służy dezintegracji osobowości i nadaniu nowej tożsamości zgodnej z wizją przywódcy. W sekcie nie ma bowiem miejsca na indywidualizm. Czym jest „pranie mózgu”? „Pranie mózgu” często stosuje się jako synonim kontroli umysłu. Termin „brainwashing” w 1951 roku wprowadził do słownika dziennikarz Edward Hunter.

„Pranie mózgu” to zjawisko jawnej przemocy, wobec której jednostka jest początkowo nastawiona wrogo i stosuje się do poleceń pod przymusem, natomiast podczas kontroli umysłu „wychowawcy” traktowani są jak przyjaciele i mistrzowie, co osłabia mechanizmy obronne, czyniąc jednostkę podatną na manipulację. Guru zazwyczaj stosuje subtelne metody – kontrola wydaje się złudzeniem, a osoba manipulowana jest przekonana, że sama podjęła decyzję.