Style poznawcze - czym są, rodzaje

Style poznawcze to preferowane sposoby funkcjonowania intelektualnego, które odpowiadają indywidualnym potrzebom człowieka. Styl poznawczy traktuje się w kategorii różnic indywidualnych w zakresie sposobu uczenia się, spostrzegania, myślenia, rozwiązywania problemów i przetwarzania informacji. Zdolności poznawcze nie ograniczają się jedynie do inteligencji, ale dotyczą też stylów poznawczych, określanych czasem jako osobowości intelektualne. Istnieje wiele typów stylów poznawczych, a najbardziej znane, to: refleksyjność – impulsywność, zależność – niezależność od pola percepcyjnego i abstrakcyjność – konkretność. Czym charakteryzuje się każdy z wymienionych sposobów funkcjonowania intelektu?

1. Co to jest styl poznawczy?

Styl poznawczy to określony sposób postępowania przez jednostkę podczas wykonywania operacji umysłowych. Styl poznawczy dostarcza informacji o tym, jak jednostka myśli, spostrzega i przetwarza informacje, a nie o tym, co myśli, postrzega i przetwarza.

Pojęcie „stylu poznawczego” odnosi się zatem do sposobu funkcjonowania intelektualnego, które osoba jest skłonna wybierać spośród całego swojego repertuaru zachowań poznawczych. Ludzie w odmienny sposób rozwiązują problemy. Jedni ujmują je bardziej konkretnie, inni przeciwnie – bardziej abstrakcyjnie. Niektórzy „dzielą włos na czworo” w sposób analityczny, inni ujmują problemy globalnie.

Niektórzy działają na zasadzie prób i błędów, inni wolą pracować w sposób przemyślany, zaplanowany i systematyczny, a nie „ad hoc”. Fakt, że człowiek wykazuje tendencję do funkcjonowania w określony sposób, nie musi oznaczać, że nie potrafi on funkcjonować w sposób odmienny. Zazwyczaj, gdy od jednostki nie wymaga się wykonania zadania w określony sposób, wybiera ona styl zgodny z osobistymi skłonnościami.

Zobacz film: "By szczyty zdobywać"

Kiedy metoda pracy i instrukcje postępowania są ściśle zdefiniowane, np. w sytuacjach zadaniowych, człowiek umie skorzystać z innego, mniej preferowanego przez siebie stylu. Podczas spontanicznej aktywności poznawczej ludzie jednak decydują się na wybór najwygodniejszego stylu poznawczego, „skrojonego na ich miarę”.

2. Rodzaje stylów poznawczych

Styl poznawczy ujmuje się jako dyspozycję jednostki. To pewna skłonność, tendencja do działania w taki, a nie inny sposób. Z tego względu style poznawcze można potraktować jako zmienną osobowościową albo swoistą cechę temperamentu. Styl poznawczy opisuje intelekt w terminach preferowanego sposobu wykonania czynności intelektualnych.

W psychologii poznawczej istnieje wiele typów stylów poznawczych, przeważnie określonych w sposób spolaryzowany na kontinuum cech, np. sztywność – giętkość kontroli, szeroka – wąska inkluzywność, złożoność – prostota, rozdzielanie – integrowanie itp. Najbardziej znane style poznawcze, to: refleksyjność – impulsywność, zależność – niezależność od pola percepcyjnego, abstrakcyjność – konkretność.

2.1. Refleksyjność – impulsywność

Refleksyjność – impulsywność ujawnia się w sytuacjach rozwiązywania problemów poznawczych. Definiuje się ją za pomocą dwóch wskaźników: poprawności i szybkości znajdowania rozwiązań.

O refleksyjności świadczy zatem długi czas zastanawiania się nad odpowiedziami w połączeniu z małą liczbą popełnianych błędów, a o impulsywności – odpowiedzi szybkie, ale niestety często błędne. Czasem refleksyjność – impulsywność określa się jako tempo poznawcze, bowiem właśnie czas zastanawiania się nad rozwiązaniem ma podstawowe znaczenie i często przesądza o jakości wykonania zadań poznawczych.

Warto pamiętać, że pojęcia „impulsywność” i „refleksyjność” w odniesieniu do stylów poznawczych nie oznaczają tego samego, co refleksyjność i impulsywność rozumiana jako cecha osobowości lub temperamentu.

Psychologowie zwracają uwagę, że refleksyjność – impulsywność wiąże się ze stopniem kontroli sprawowanej przez jednostkę nad własnym funkcjonowaniem poznawczym. Refleksyjność oznacza zatem silną skłonność do kontroli, a impulsywność – beztroskę, tendencję do zadowalania się pierwszym lepszym rozwiązaniem. Ponadto, ten styl poznawczy informuje o poziomie tolerancji ryzyka poznawczego – wysoki u osób impulsywnych, a niski u refleksyjnych.

Impulsywność – refleksyjność określa też preferowaną strategię poszukiwania informacji. Refleksyjność wiąże się ze strategią systematyczną, natomiast impulsywność z tendencją do poszukiwań chaotycznych.

2.2. Zależność – niezależność od pola percepcyjnego

Zależność – niezależność od pola danych określa się inaczej jako globalność – analityczność. Ten wymiar poznawczy wprowadził Herman Witkin. Zależność – niezależność od pola oznacza stopień, w jakim spostrzeganie determinowane jest przez ogólną organizację pola percepcyjnego. Zależność od pola to tendencja do spostrzegania całościowego, w którym elementy stanowią obraz całości – poszczególne części stapiają się w całość.

Niezależność od pola oznacza skłonność do „przełamywania” zastanej organizacji pola percepcji, do wyodrębniania elementów składowych i czynienia z nich jakby niezależnych od całości. Niezależność od pola oznacza analityczność, zależność to globalność spostrzegania. Stwierdza się różnice międzypłciowe w zakresie tego stylu poznawczego.

Kobiety są bardziej zależne od pola niż mężczyźni. Dysproporcje te pojawiają się po 8. roku życia i utrzymują przez wiele lat, zanikając dopiero w późnej starości.

2.3. Abstrakcyjność – konkretność

Wymiar abstrakcyjność – konkretność wprowadzili Kurt Goldstein i Martin Scheerer. Abstrakcyjność – konkretność określa preferencje dotyczące stopnia ogólności stosowanych kategorii poznawczych. Ten styl poznawczy decyduje o rodzaju kategorii, z jakich jednostka częściej i chętniej korzysta w procesie kategoryzacji. Inaczej można powiedzieć, że abstrakcyjność – konkretność odzwierciedla podział na wyobrażeniowy i pojęciowy styl poznawczy.

U jednych ludzi dominującym sposobem kodowania informacji jest tworzenie wyobrażeń i na takich właśnie wyobrażeniowych reprezentacjach dokonują oni przetwarzania informacji. Inni natomiast są skłonni przy kodowaniu i przetwarzaniu danych wykorzystywać raczej pojęcia i słowa.

W psychologii poznawczej istnieje wiele typologii stylów poznawczych, np. podział sposobów funkcjonowania intelektualnego na wymiarach: ekstrawersja – introwersja, percepcja – ocena, spostrzeganie – intuicja, myślenie – uczucia.

Ciekawą koncepcję przedstawił również Robert Strenberg. Mówi on jednak nie tyle o stylach poznawczych, które odnoszą się do wszystkich operacji umysłowych typu uwaga, percepcja czy pamięć, ale o preferowanych sposobach myślenia, które decydują o tym, jak jednostka dysponuje wiedzą i posiadanymi zasobami poznawczymi. Znajomość stylów poznawczych umożliwia efektywną naukę i zadbanie o takie warunki, które sprzyjają optymalnemu uczeniu się.