Trauma - czym jest, psychologiczna reakcja na katastrofę, traumatyzacja zastępcza, zespół stresu pourazowego, objawy PTSD

Współcześnie słowo „trauma” jest nadużywane. Ludzie mają tendencję do stosowania tego terminu do określenia różnych nieprzyjemnych sytuacji. Tymczasem trauma oznacza szok i poziom ekstremalnego stresu, który może doprowadzić do poważnych zaburzeń somatycznych i zaburzeń psychicznych. Stresory traumatyczne to sytuacje zagrażające bezpieczeństwu fizycznemu człowieka i wzbudzające uczucia strachu, przerażenia i bezradności. Do stresorów traumatycznych zalicza się wydarzenia katastrofalne, np. klęski żywiołowe i ataki terrorystyczne. Wydarzenia traumatyczne niejednokrotnie pozostawiają ślad w psychice w postaci urazu psychicznego.

1. Trauma - czym jest?

Trauma bywa inaczej określana jako uraz psychiczny w wyniku doświadczenia intensywnych emocji wywołanych zdarzeniem katastrofalnym. Trauma to po prostu stres ekstremalny o bardzo dużej sile i zakresie oddziaływania. Dotyczy dramatycznych wydarzeń i obejmuje znaczne grupy ludzi. Przykładami zdarzeń traumatycznych są: wypadki drogowe, katastrofy komunikacyjne, pożary, wycieki chemiczne, klęski żywiołowe (np. trzęsienia ziemi, powodzie, tsunami, wybuchy wulkanów), wojny, porwania, gwałt, napaść, akty terroru, sytuacje chronicznej przemocy w rodzinie itp.

Zdarzenia katastrofalne mają charakter stresorów uniwersalnych. Co to oznacza?

• Atakują najbardziej podstawowe wartości człowieka, np. życie, schronienie.
• Stawiają niezwykle wysokie wymagania, którym nie można sprostać, posługując się już istniejącymi strategiami wykorzystywania posiadanych zasobów.
• Często przychodzą nagle, bez ostrzeżenia.
• Pozostawiają po sobie potężny ślad, który jest reaktywowany, ilekroć pojawią się bodźce skojarzone z danym wydarzeniem.

Klęski żywiołowe czy katastrofy spowodowane przez człowieka są zdarzeniami gwałtownymi, niszczącymi życie i mienie. Jednak masowe zbrodnie i terroryzm mają dodatkowy wymiar zagrożenia, ponieważ są wywoływane celowo przez innych ludzi. Terroryzm to typ katastrofalnego zdarzenia spowodowanego wrogością ludzką, mającego na celu zdezorganizowanie społeczeństwa przez wzbudzanie strachu i poczucia zagrożenia. Zarówno ludzie, którzy przeżyli klęski żywiołowe, jak i ci, którzy uszli z życiem z zamachów terrorystycznych, relacjonują występujące u nich symptomy udręki psychicznej (distresu).

Jednak tym, co zdaje się wyróżniać doświadczenie przeżycia ataku terrorystycznego (na co sugerują badania po zamachu z 11 września 2001 roku na World Trade Center), jest długoterminowa zmiana w postrzeganiu zagrożenia i lęk o bezpieczeństwo swoje i najbliższych. Trzeba pamiętać, że przeżycia traumatyczne to nie tylko sytuacje bycia świadkiem śmierci albo poważnych urazów ciała innych ludzi czy realne zagrożenie życia swojego oraz najbliższych, ale na poziomie bardziej osobistym – nagła poważna zmiana w życiu, np. strata kogoś kochanego.

2. Trauma - psychologiczna reakcja na katastrofę

W psychologii wysunięto teorie, zgodnie z którymi reakcje na sytuacje ekstremalne występują w określonych fazach, gdyż ofiary doświadczają wstrząsu, odczuwają intensywne emocje i usiłują zreorganizować swoje życie. Wyróżnia się 5 stadiów, przez które przechodzą ludzie doświadczeni traumą zdarzeń katastrofalnych:

• odrętwienie psychiczne – szok i dezorientacja bezpośrednio po zdarzeniu. Ludzie przez pewien czas (od paru chwil do kliku dni) nie mogą pojąć, co się stało;
• automatyczne działanie – ofiary mają małą świadomość własnych doświadczeń, a później słabo pamiętają to, co się wydarzyło. Sytuację w tej fazie pogarsza brak przygotowania, co opóźnia ratunek i może kosztować życie;
• wspólny wysiłek – ludzie mobilizują swoje zasoby oraz środki i współdziałają ze sobą, dumni ze swych dokonań, lecz także zmęczeni i świadomi tego, że zużywają cenne rezerwy energii. Bez lepszego planowania, wiele osób, które przeżyły, traci nadzieję i inicjatywę, by przebudować swoje życie;
• rozczarowanie i poczucie opuszczenia – ofiary, wyczerpawszy swoją energię, rozumieją i odczuwają skutki tragedii. Zainteresowanie społeczeństwa i mediów zanika, a osoby, które przeżyły, czują się opuszczone, mimo że stan krytyczny trwa nadal;
• proces dochodzenia do siebie – końcowe stadium trwa najdłużej. Osoby, które przeżyły, przystosowują się do zmian spowodowanych katastrofą. Tkanka społeczna zmienia się, ulega zmianie środowisko naturalne. Ludzie domagają się informacji o tym, jak mogło dojść do zdarzeń katastrofalnych, co odzwierciedla podstawową potrzebę, by wiedzieć „Dlaczego?” i znaleźć sens w poniesionej stracie.

Zobacz film: "HydePark: Trauma z dzieciństwa"

3. Trauma - traumatyzacja zastępcza

Trauma jest wszechobecna w mediach. Programy informacyjne rozszerzają doświadczanie katastrofy tak, że wszyscy widzowie mogą ją przeżywać. Terapeuci jednak zwracają uwagę, że wtórne doświadczenie traumy może stanowić poważny stres, np. dla ratowników i pomocników medycznych, którzy tylko słuchają lub oglądają traumatyczne przeżycia innych w mediach. W psychologii mówi się o tzw. traumatyzacji zastępczej, czyli silnym stresie spowodowanym tym, że dana osoba jest wystawiona na działanie podawanych przez innych opisów traumatycznych zdarzeń i ulega ich silnym wpływom. Niezależnie od tego, czy to katastrofy lotnicze, czy rozruchy w dalekim kraju, czy klęski żywiołowe, liczy się czas trwania ekspozycji. Przeżywając wciąż od nowa katastrofy, osoby oglądające dużo relacji medialnych mogą angażować się w cierpienie ofiar i w rezultacie doświadczać wyraźnego stresu.

4. Trauma - zespół stresu pourazowego

Osoby, które miały ciężkie przeżycia (np. gwałt, bójka, pobicie, tortury, pobyt w obozie koncentracyjnym), mogą doświadczać po pewnym czasie zespołu symptomów stresowych, które potrafią występować przez miesiące, a nawet lata po doznanym urazie. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 wyróżniono jednostkę chorobową o nazwie „zespół stresu pourazowego” (ang. post-traumatic stress disorder, PTSD). PTSD to rodzaj zaburzenia lękowego, zaliczanego do kategorii reakcji na ciężki stres i zaburzeń adaptacyjnych. Jest to opóźniona lub przedłużona reakcja na wydarzenie czy sytuację stresową o wyjątkowo zagrażającym lub katastroficznym charakterze, która mogłaby wywołać ciężkie przeżycia u nieomal każdego.

5. Trauma - objawy PTSD

Charakterystyczne objawy syndromu pourazowego obejmują:

• przeżywanie urazu na nowo w natrętnych wspomnieniach („reminiscencje” albo tzw. flashbacki – krótkie, niezwykle intensywne emocjonalnie przeżycie sytuacji traumatycznej, podczas którego osoba doświadcza dokładnie takiego samego napięcia emocjonalnego, jak w chwili traumy; pojawia się lęk, strach, poczucie zagrożenia, panika, bezradność, złość, smutek, a wizje są bardzo realne);
• koszmary senne dotyczące sytuacji traumatycznej, prowadzące często do bezsenności i zaburzeń snu;
• uporczywe uczucie „odrętwienia” i otępienia uczuciowego;
• odizolowanie się od innych ludzi i brak reakcji na otoczenie;
• anhedonia – niezdolność do odczuwania przyjemności;
• unikanie działań i sytuacji, które mogłyby przypominać przeżyty uraz;
• ostre wybuchy paniki, strachu, agresji, złości wyzwalane przez bodźce przypominające uraz;
• wzmożony odruch orientacyjny i nadmierna czujność;
• stan nadmiernego pobudzenia układu autonomicznego (podwyższony poziom adrenaliny);
• permanentne napięcie lękowe i depresja;
• zaburzenia nastroju, niestabilność emocjonalna, myśli samobójcze;
• dysforia (drażliwość), łatwa męczliwość, astenia, regres do wcześniejszych okresów rozwojowych;
• zaburzenia koncentracji i pamięci;
• nadużywanie alkoholu i leków.

Zaburzenie stresowe pourazowe to reakcja, w przypadku której dana jednostka mimowolnie przeżywa na nowo emocjonalne, poznawcze i behawioralne aspekty przeszłego urazu. Przebieg PTSD ma charakter zmienny, ale w większości przypadków można oczekiwać ustąpienia objawów.