Inteligencja płynna i skrystalizowana
Inteligencja i sposób pomiaru ilorazu inteligencji budzą ciągle liczne kontrowersje w środowisku psychologicznym. Nie ma jednej obowiązującej definicji inteligencji, akceptowanej przez wszystkich. Najbardziej znany „psycholog od inteligencji” – David Wechsler – porównuje zdolności intelektualne do rodzaju energii mentalnej i utożsamia inteligencję z umiejętnością podejmowania działań celowych, racjonalnego myślenia i efektywnego radzenia sobie w środowisku. Istnieje jednak wiele rodzajów inteligencji, a wśród nich wyróżnia się inteligencję płynną i skrystalizowaną.
1. Rodzaje inteligencji
Wyróżnia się całą masę różnych klasyfikacji inteligencji. Można być inteligentnym werbalnie albo emocjonalnie. Jest również inteligencja personalna, inteligencja społeczna, inteligencja przestrzenna, logiczno-matematyczna czy muzyczna. Pierwszą i jedną z najbardziej znanych hierarchicznych koncepcji inteligencji stworzył Charles Spearman – angielski psycholog, który doszedł do wniosku, że istnieje pewna naczelna zdolność intelektualna, nazwana czynnikiem g (general) i określona liczba zdolności specjalnych, zwanych czynnikami s (specyfic).
Inne rozwiązanie hierarchiczne zaproponował Raymond Cattell, prowadzący badania wraz z Johnem Hornem. Cattell uznał istnienie czynnika g, ale rozbił go na dwa obszerne czynniki grupowe – inteligencję płynną (Gf) i inteligencję skrystalizowaną (Gc).
W wyniku wykorzystania wymyślnych technik statystycznych Cattell stwierdził, że inteligencja ogólna może zostać podzielona na dwa, względnie niezależne składniki. Inteligencja skrystalizowana składała się, według niego, z wiedzy nabytej przez jednostkę oraz z umiejętności znajdowania dostępu do tej wiedzy, czyli dotyczyła zdolności do przechowywania i wydobywania informacji z pamięci semantycznej.
W testach inteligencji mierzona jest za pomocą zadań słownikowych, arytmetyki i ogólnych wiadomości. Natomiast inteligencja płynna to zdolność do dostrzegania złożonych relacji i do rozwiązywania problemów – zdolność wymagająca zastosowania algorytmów i heurystyk.
Inteligencję płynną mierzy się za pomocą testów układania wzorów z klocków i wyobrażeń przestrzennych. Cattell uważał, że oba rodzaje inteligencji są niezbędne do adaptacyjnego zachowania.
2. Model Cattella-Horna
Inteligencja płynna (Gf) jest uwarunkowana właściwościami fizjologicznymi struktur nerwowych i zależy głównie od czynników genetycznych. Testy mierzące inteligencję płynną są niezależne od kultury. Ten rodzaj inteligencji ujawnia się przede wszystkim w testach wymagających adaptowania się do nowej sytuacji, a więc wtedy, gdy nie można odwołać się do utrwalonych, nawykowych sposobów reagowania.
Inteligencja skrystalizowana (Gc) jest uwarunkowana kulturowo i jest wynikiem doświadczeń i uczenia się. Zmienia się wraz z wiekiem, ujawnia się w rozwiązywaniu zadań testowych mierzących zdolności werbalne, liczbowe czy zdolności rozumowania logicznego oraz w testach mierzących wyćwiczone czynności umysłowe kształtowane w procesie uczenia się pod wpływem środowiska kulturowego, w którym wychowuje się dziecko.
Okazuje się, że analiza testów do pomiaru inteligencji, np. WISC-R, zgodnie z koncepcją Cattella, pozwala przyjąć, że skala słowna stanowi dobrą miarę inteligencji skrystalizowanej, natomiast skala bezsłowna dobrze odzwierciedla poziom inteligencji płynnej. Co warto zapamiętać na temat czynników Gf i Gc, prezentuje tabela niżej.
| Inteligencja płynna | Inteligencja skrystalizowana |
|---|---|
| uwarunkowana genetycznie | uwarunkowana kulturowo |
| ujawnia się w testach wymagających adaptowania się do nowej sytuacji | efekt doświadczenia i uczenia się |
| ujawnia się w zadaniach niewerbalnych | ujawnia się w zadaniach werbalnych (zasób słownictwa, zdolności liczbowe, znajomość zasad logiki) |
| niezależna od kultury | wyćwiczone czynności umysłowe |
Uporządkowanie podtestów skali WISC-R autorstwa Davida Wechslera pod względem inteligencji płynnej i skrystalizowanej prezentuje tabela niżej.
| NAZWA CZYNNIKA | PODTESTY | | Inteligencja płynna | Porządkowanie Obrazków Wzory z Klocków Układanki Podobieństwa Arytmetyka | | Inteligencja skrystalizowana | Wiadomości Podobieństwa Słownik Rozumienie Porządkowanie Obrazków |
Podsumowując, można stwierdzić, że inteligencja płynna to umiejętność dostrzegania zależności, relacji między obiektami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia, natomiast inteligencja skrystalizowana to zdolność dysponowania nabytą wiedzą i umiejętnościami ważnymi z perspektywy społecznej.
Inteligencja płynna to wrodzony potencjał intelektualny, wyposażenie biologiczne, które w wyniku uczenia się, rozwoju, edukacji, samokształcenia może „skrystalizować się” w postaci konkretnych umiejętności.
