Samoocena
Samoocena, czyli inaczej poczucie własnej wartości, ma niezwykle istotny wpływ na różne obszary funkcjonowania człowieka. Zaburzenia w zakresie wizerunku własnej osoby warunkują problemy osobowościowe, neurotyczność, depresję, trudności w osiągnięciu autonomii i tożsamości, problemy interpersonalne, niemożność rozwinięcia swojego potencjału i osiągnięcia wyznaczonych celów życiowych. Tak naprawdę samoocena to fundament, na którym człowiek buduje całe swoje jestestwo. Jak manifestuje się niska samoocena, a jak przejawia się stabilna i wysoka samoocena? Jak kształtuje się obraz siebie? Co to jest „Ja” realne i „Ja” idealne? Jak pozbyć się kompleksów, które zatruwają życie?
1. Co to jest samoocena?
Samoocena to najważniejszy wyznacznik osobowości człowieka. W psychologii stosuje się wiele terminów-substytutów, które są używane zamiennie na określenie samooceny. Samoocena to afektywna reakcja człowieka na samego siebie. Inne terminy stosowane synonimicznie to, np.: obraz siebie, schemat „Ja” albo poczucie własnej wartości. Samoocenę można potraktować jako względnie stabilną postawę wobec samego siebie.
Każda postawa składa się z trzech komponentów, dlatego w kontekście samooceny mówi się o komponencie:
- poznawczym – przekonania i myśli dotyczące „Ja” oraz standardy wartościowania własnej osoby;
- emocjonalnym – wyraża się w poziomie szacunku i miłości do siebie samego;
- behawioralnym – zachowania wobec siebie, czyli stopień zaspokojenia własnych potrzeb, poziom asertywności w relacjach z innymi, tendencje samorealizacyjne, sposoby autoprezentacji oraz reakcje na niepowodzenia i stres.
Struktura „Ja” jest najbardziej rozbudowaną strukturą poznawczą, która cechuje się chronicznie podwyższoną dostępnością pamięciową. W psychologii społecznej często mówi się o efekcie odniesienia do „Ja”, czyli tendencji do lepszego zapamiętywania informacji odnoszonych do własnej osoby niż do innych osób, czego przykładem jest efekt cocktail-party. Polega on na tym, że wiadomości dotyczące własnej osoby docierają do człowieka łatwiej nawet w warunkach pochłonięcia uwagi czymś innym, np. rozmowa na imprezie towarzyskiej nie przeszkadza w tym, by w chaosie i wrzawie usłyszeć, kiedy ktoś wypowiada nasze imię.
2. Pojęcie autoschematu
Amerykańska psycholog Hazel Markus wprowadziła do psychologii pojęcie autoschematu. Autoschemat jest to obszar „Ja”, w zakresie którego człowiek ma dobrze sprecyzowane poglądy i bogatą wiedzę o sobie. Autoschematy wykształca się w dziedzinach, które są osobiście ważne, ponieważ odróżniają jednostkę od innych, definiują wartość jej osoby i dotyczą wielu podejmowanych przez nią aktywności. Można mówić np. o autoschemacie męskości albo kobiecości. Psychologowie zwykli wyróżniać 3 rodzaje „Ja”, które wpływają na poczucie własnej wartości:
- „Ja” realne – rzeczywiste informacje na własny temat;
- „Ja” idealne – pragnienia, nadzieje, aspiracje, marzenia dotyczące tego, jaki człowiek chciałby być;
- „Ja” powinnościowe – przekonania o obowiązkach, powinnościach i obligacjach, czyli to, jaki człowiek powinien być.
Ponadto, można mówić o „Ja” niezależnym, któremu hołdują kultury indywidualistyczne oraz o „Ja” współzależnym, popularnym w kulturach kolektywistycznych, w których kładzie się nacisk na przynależność grupową, a ludzie myślą o sobie jako o części jakiejś wspólnoty. Poczucie wartości czy samoocena jako cecha wiąże się z poczuciem wewnętrznej kontroli zdarzeń, motywacją osiągnięć, wytrwałością, potrzebą aprobaty społecznej, zadowoleniem z życia. Osoby o wysokim poczuciu własnej wartości cechują się lepszym samopoczuciem psychicznym, lepszym stanem zdrowia somatycznego i wyższym poziomem osiągnięć życiowych.
3. Samoocena jako samospełniające się proroctwo
Psychologowie zwracają uwagę na przyczynową rolę samooceny. Co to znaczy? Oznacza to, że samoocena działa jak samospełniające się proroctwo. Kiedy człowiek ma niską samoocenę, wykazuje tendencje do zaniżania prawdopodobieństwa odniesienia sukcesu, nie wierzy we własne możliwości, co przekłada się na mniejsze zaangażowanie i mniejszy wysiłek podczas wykonywania zadań, faktycznie prowadząc do spadku uzyskiwanych wyników oraz potwierdzając i tak już niską samoocenę. Wysokie poczucie własnej wartości koresponduje z innymi „dobrymi” aspektami osobowości i funkcjonowania społecznego, choć korelacje te są dość słabe i dodatkowo komplikowane innymi zmiennymi.
Ludzie o pozytywnej samoocenie istotnie widzą siebie w pozytywny sposób, ale wcale nie jest tak, że osoby o niskiej samoocenie widzą siebie jednoznacznie negatywnie. Badania dowodzą, że ich samooceny są raczej neutralne wartościująco, a przede wszystkim są one niepewne, zmienne i wewnętrznie niespójne. Niepewność przekonań na własny temat wyjaśnia często obserwowane zjawisko większej plastyczności osób o niskiej niż wysokiej samoocenie, czyli większej podatności sądów i zachowania na informacje zwrotne od innych ludzi.
4. Wysokie a niskie poczucie własnej wartości
Samoocena zależy od uczuć, jakimi darzy się własną osobę. Samoakceptacja zależy od tego, czy człowiek kocha się w sposób bezwarunkowy, warunkowy czy wręcz siebie nienawidzi. Poczucie własnej wartości kształtuje się już od małego, a głównymi kreatorami samoocen są rodzice. Do podstawowych źródeł samooceny zalicza się:
- innych ludzi – opiekunów, rówieśników, wychowawców, którzy dostarczają wzorców zachowań, sposobów traktowania siebie nawzajem oraz wygłaszają sądy na temat dziecka;
- porównania społeczne;
- doświadczenia sukcesów i porażek;
- aktywność własną – pracę nad sobą.
Nieadekwatna samoocena może być skutkiem nie tylko wpływów wychowawczych, ale wynikać z niedostatecznego samopoznania. Człowiek może niepoprawnie interpretować komunikaty otrzymywane na swój temat albo nie uwzględniać w swej analizie osobowości, np. mocnych stron. Nieadekwatna samoocena może być także spowodowana przyjęciem niewłaściwych standardów oceny – zbyt wysokich lub zbyt niskich. Dokonując polaryzacji samooceny, wyróżnia się osoby z niskim poczuciem własnej wartości i wysokim poczuciem własnej wartości, chociaż w rzeczywistości nie ma czystych modeli takich samoocen.
5. Charakterystyka niskiej i wysokiej samooceny
| Stabilne i wysokie poczucie własnej wartości | Chwiejne i niskie poczucie własnej wartości |
|---|---|
| stawianie sobie ambitnych celów, na miarę własnych możliwości | niestawianie sobie żadnych ambitnych celów lub formułowanie zadań powyżej własnych możliwości |
| chętne podejmowanie nowych wyzwań, ciekawość świata | wycofywanie się przed nowymi zadaniami, bierność poznawcza |
| spontaniczność, towarzyskość, inicjowanie nowych kontaktów, chętne występowanie na forum publicznym | wycofywanie się z sytuacji publicznej prezentacji, nieśmiałość w kontaktach z nowymi ludźmi |
| próby twórczego rozwiązywania problemów | obawy przed kompromitacją i porażką |
| samodzielność i otwartość na współpracę z innymi | niepewność co do prawidłowości wykonania zadań i ciągła potrzeba potwierdzania przez autorytet |
| rzeczowe odnoszenie się do krytyki, spokojna analiza ocen, umiejętność przyznania się do błędu | silnie emocjonalnie reakcje na krytykę – usprawiedliwianie się lub atak krytykującego |
| zaprzeczanie komplementom tylko wtedy, gdy uzna się je za nieprawdziwe lub przesadne | zaprzeczanie zasadnym komplementom, wyszukiwanie mankamentów i słabych stron lub zwracanie uwagi na lepszych od siebie |
| zaufanie do ludzi, wiara w bezinteresowność | podejrzliwość wobec ludzi, przypisywanie złych intencji innym |
| w przypadku niepowodzenia ponawianie prób rozwiązania problemu | wycofywanie się z działania po pierwszym niepowodzeniu |
| traktowanie porażki jako incydentalnego zdarzenia | generalizowanie pojedynczych niepowodzeń na wszystkie działania i cechy osobowości |
| obiektywna ocena sukcesu i porażki; tendencja do przypisywania sobie zasług za sukces, a odpowiedzialność za niepowodzenie upatrywana w czynnikach zewnętrznych | przypisywanie sobie winy za niepowodzenie, a upatrywanie sukcesów w czynnikach zewnętrznych |
| koncentracja na zaletach i mocnych stronach | nadmierna koncentracja na wadach i słabościach, a deprecjonowanie zalet i mocnych stron |
| pozytywna lub neutralna reakcja na cudze sukcesy | zazdrość lub zawiść w przypadku cudzych sukcesów |
| umiarkowana potrzeba akceptacji | wysoka potrzeba akceptacji; domaganie się cudzej uwagi i zainteresowania oraz pochwał ze strony innych |
| chętne mówienie o sobie, spontaniczne wyrażanie emocji | niechętna autorefleksja, zamknięcie się w sobie, izolacjonizm |
| częsta autoanaliza i autorefleksja | mały wgląd w siebie |
| maksymalistyczna postawa wobec życia | minimalistyczna postawa wobec życia |
| dążenie do zaspokojenia własnych potrzeb, świadomość własnych praw i domaganie się ich respektowania, asertywność, rozwijanie swojego potencjału | ignorowanie własnych potrzeb, uległość, agresja, brak asertywności, brak tendencji samorealizacyjnych |
Choć samoocenę nabywa się we wczesnym dzieciństwie, to można ją doskonalić, zmieniać, modyfikować i podwyższać. Zmiana własnego wizerunku nie musi ograniczać się do aparycji i wyglądu zewnętrznego, warto zgłębić swój potencjał i poznać swoje mocne strony. Aby czerpać radość z życia, trzeba uniezależnić ocenę siebie od ocen innych ludzi. Lubienie samego siebie pozwala spojrzeć na świat „przez różowe okulary” i powoduje wzrost satysfakcji życiowej.