Znęcanie się nad rodziną

Co to jest zgwałcenie? to niestety nie tylko problem w środowiskach patologicznych czy tych z „marginesu społecznego”. Coraz częściej w tzw. „dobrych domach” pojawia się przemoc psychiczna i agresja jako skutek frustracji czy obniżonej odporności na stresy i konieczności ciągłej rywalizacji na polu zawodowym. Z roku na rok rośnie liczba interwencji policji w sprawie przemocy domowej. Jednak ciągle brakuje odpowiednich przepisów, chroniących ofiary przed domowym tyranem. Jak manifestuje się przemoc w rodzinie? Czy kary cielesne można uznać za surowe wychowanie, czy to już patologia rodzicielstwa?

1. Przemoc w rodzinie

W większości przypadków sprawcą przemocy domowej jest mężczyzna, mąż i ojciec. Nadużywa on swojej siły fizycznej, psychicznej czy materialnej przeciw pozostałym członkom rodziny, żonie i dzieciom, naruszając ich prawa osobiste oraz powodując cierpienie i szkody. W społeczeństwie pokutuje pogląd, że w sprawy rodzinne nie powinno się mieszać. Niech małżonkowie sami dochodzą do konsensusu i porozumienia. Niestety, często trudno o jakiś kompromis tam, gdzie jest despotyzm i tyrania.

Przemoc w rodzinie zwykle zaczyna się niewinnie, np. od zwykłej kłótni. Potem dochodzą wyzwiska, groźby, bezustanna krytyka, drwiny, szturchanie i bicie. Agresji słownej i siniakom towarzyszą przemoc psychiczna, nękanie, kontrolowanie, izolowanie ofiary od środowiska zewnętrznego, upokarzanie jej, zabieranie pieniędzy, a często gwałt małżeński i zmuszanie do odbycia stosunków seksualnych.

Maltretowane i bite kobiety niejednokrotnie wchodzą w rolę ofiary, co określa się mianem procesu wiktymizacji albo w wyniku wyuczonej bezradności boją się odejść od kata. Obawiają się, że same z dziećmi sobie nie poradzą. Sytuację dodatkowo utrudniają rozwiązania prawne. Jeżeli kobieta chce się odseparować od oprawcy, musi po prostu uciekać z własnego domu i błąkać się po ośrodkach, które po jakimś czasie jest zmuszona i tak opuścić.

Zgłoszenie skargi na policję tylko nakręca spiralę przemocy, bo małżonek-despota może wpaść w szał i ukarać żonę za brak posłuszeństwa. Kobieta czuje się bezradna, bezsilna, jak w matni, z której nie ma wyjścia. Dlatego pojawia się konieczność dopracowania rozwiązań legislacyjnych, by nakazać domowemu tyranowi opuszczenie wspólnie zajmowanego lokalu już w momencie wszczęcia postępowania prokuratorskiego czy nawet zaraz po interwencji policji. Trzeba pamiętać, że przemoc domowa, według artykułu 207 Kodeksu karnego, to przestępstwo znęcania się nad rodziną.

Jednak większość spraw o znęcanie się nad rodziną jest umarzana ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu. Zakładanie tzw. Niebieskiej Karty sprawcom przemocy często nie zdaje rezultatu, dzielnicowi nie monitorują sytuacji domowej, a zawiadomienia kobiet o popełnieniu przestępstwa przez męża są ignorowane. Szczególnie lekceważy się doniesienia o przemocy psychicznej, ze względu na brak twardych dowodów. I tak „domowe piekło” może trwać latami, degradując psychikę maltretowanej kobiety i dręczonych dzieci.

2. Psychologia sprawców przemocy

Zachowanie sprawców przemocy może mieć różny charakter. Wyróżnia się tzw. „przemoc gorącą” i „przemoc chłodną”. Bazą dla przemocy gorącej jest furia, a więc dynamiczna ekspresja gniewu i złości oraz agresywne zachowanie. Towarzyszy jej zwykle pragnienie wywołania cierpienia i spowodowania jakichś szkód u drugiej osoby. Przemoc chłodna wydaje się być spokojniejsza, choć często negatywne emocje są tłumione i kontrolowane. Sprawca realizuje dobrze obmyślany scenariusz, zapisany w jego umyśle. Zmierzając do jakiegoś celu, jest gotowy do szkodliwego wtargnięcia na psychiczne terytorium współmałżonka czy dzieci. Przemoc chłodna bywa oddziaływaniem zmierzającym nieraz do wzniosłych celów, które – zdaniem sprawcy – uzasadniają bolesne dla bliskiej osoby środki. U podstaw gorącej przemocy znajdują się negatywne i silne przeżycia, związane z frustracją, blokadą dążeń, niespełnieniem oczekiwań.

Pojawia się wówczas agresywna reakcja na stres, skierowana przeciw członkowi rodziny. Przemoc psychiczna w domu wynika często z przeświadczenia sprawcy o niezdolności ofiary do obrony i własnej bezkarności. Akty przemocy służą niejednokrotnie zagłuszeniu czy zanegowaniu skrywanego poczucia bezsilności i niemocy przez tyrana. W dużej mierze brak kontroli nad własnymi reakcjami emocjonalnymi wynika z tzw. „rozhamowania” pod wpływem alkoholu. Alkoholizm nie stanowi jednak usprawiedliwienia dla przemocy domowej.

3. Znęcanie się nad dzieckiem

Dom rodzinny powinien być ostoją spokoju i bezpieczeństwa dla maluchów. Jednak nawet w postępowym XXI wieku zdarzają się przypadki skrajnego zaniedbywania dzieci i łamania ich podstawowych praw, wynikających z Konwencji o prawach dziecka. Znęcanie się nad dzieckiem dotyczy nie tylko środowisk patologicznych. Brak miłości, szacunku i poszanowania autonomii dziecka to także rzeczywistość szkrabów wychowywanych w tzw. „dobrych domach”. Przemoc domowa nie ogranicza się jedynie do nadużyć fizycznych wobec żony ze strony męża. Coraz częściej staje się aktualny problem maltretowania dzieci i to zarówno przez ojca, jak i matkę.

Rodzina powinna być fundamentem rozwoju silnej osobowościowo jednostki. Dziecko ma prawo do: wychowywania się w rodzinie, kultury, wypoczynku, rozrywki, ochrony zdrowia, prywatności, równości i swobody światopoglądu. Niestety, łamanie praw dziecka często uchodzi opiekunom na sucho. Czują się bezkarni, gdyż dzieci są słabsze, bezbronne i często same obwiniają się za napady złości rodziców. Gehenna może trwać całe życie, aż do osiągnięcia wieku dorosłego.

Rodzina stanowi najmniejszą komórkę społeczną i pełni funkcje wychowawcze wobec dziecka. W środowisku rodzinnym dziecko uczy się pierwszych interakcji społecznych, komunikacji, negocjacji, tworzenia relacji międzyludzkich itp. Rodzina to po prostu pierwszy model zachowań w dorosłym życiu. Każde dziecko, bez wyjątku, potrzebuje akceptacji, miłości, opieki i bezpieczeństwa. Odpowiedzialne rodzicielstwo to nie tylko zapewnienie dobrobytu materialnego.

„Zdrowy dom” powinien zadbać także o rozwój samodzielności dziecka, swobodę doświadczeń, naukę odpowiedzialności za własne czyny, rozwój decyzyjności, możliwość zaspokojenia potrzeb podstawowych, jak i tych uczuciowych. Na klimat wychowawczy rodziny wpływa oczywiście wiele czynników, np. metody wychowania, struktura rodziny (pełna, niepełna, zrekonstruowana), styl wychowawczy (autokratyczny, demokratyczny, liberalny, niekonsekwentny) itd.

4. Surowe wychowanie czy przemoc?

Chłodna przemoc i wyraźne okrucieństwo wobec dzieci przybierają formę tzw. „surowych i konsekwentnych” metod wychowania lub „sprawiedliwego karania”. Krzywdzenie dzieci dokonuje się niekiedy w trakcie prób kształtowania u nich pożądanych cech charakteru, a czasem jest rezultatem mechanicznego powtarzania metod wychowawczych, których rodzice sami doświadczyli w dzieciństwie, gdy byli ofiarami przemocy wychowawczej.

Stosowanie chłodnej przemocy wobec dzieci wspiera ideologia autorytarnego wychowania, zgodnie z którą dzieci i słabsi mają mniej praw, muszą się bezwzględnie podporządkować, a za wszelkie przejawy oporu stosuje się środki represji i kary cielesne. Usprawiedliwianie przemocy polega czasem na uprzedmiotowieniu lub negowaniu wartości ofiary jako istoty ludzkiej lub wpojeniu jej przekonania, że cierpienie i poniżenie zadawane było dla jej dobra. Postępowanie sprawców bywa wspierane przez czynniki kulturowe. Przez wieki przemoc w stosunku do kobiet i dzieci była akceptowana nie tylko obyczajowo, ale i prawnie.

5. Przyczyny znęcania się nad dziećmi

Toksyczni rodzice maltretują swoje dzieci nie tylko w sposób fizyczny, ale i emocjonalny - poprzez poniżanie, odrzucanie czy ignorowanie. Przemoc w rodzinie to rodzaj patologii, dla której nie ma usprawiedliwienia, ze względu na szereg destrukcyjnych skutków w psychice małego dziecka. Dlaczego rodzice krzywdzą własne dzieci? Przyczyn jest mnóstwo, a wśród nich wymienia się najczęściej:

• frustrację, wynikającą z niezaspokojonych potrzeb czy oczekiwań, np. w sferze zawodowej,
• agresję jako metodę rozładowania skumulowanego negatywnego napięcia,
• konflikty małżeńskie, nieporozumienia z partnerem,
• nadużywanie alkoholu lub narkotyków,
• błędy wychowawcze, np. powielanie nieprawidłowych środków wychowawczych z własnego dzieciństwa,
• stosowanie autokratycznego modelu wychowania, który służy usprawiedliwieniu radykalnych form represji czy tyranii i despotyzmu rodziców,
• niską świadomość wychowawczą rodziców,
• trudną sytuację materialną, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe,
• infantylizm i niedojrzałość emocjonalną opiekunów,
• nierealistyczne oczekiwania wobec dziecka,
• niechcianą ciążę, niegotowość do bycia rodzicem,
• rzutowanie na dziecko odpowiedzialności za swoje niepowodzenia.

Emocjonalna degradacja dziecka może mieć charakter świadomy i permanentny, ale czasem wystarczy jedno traumatyczne przeżycie, by spowodować nieodwracalne szkody w psychice malca, np. gwałt.

6. Rodzaje przemocy wobec dzieci

Mówiąc o znęcaniu się nad dzieckiem, zwykle myśli się o bezbronnych szkrabach, nawet małych niemowlętach, które są nagminnie bite, maltretowane, kopane, podpalane i wyszydzane przez własnych opiekunów bez żadnego racjonalnego powodu. Złe traktowanie dzieci wiąże się z ich zaniedbywaniem, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz z nadużyciami seksualnymi. Wyróżnia się kilka form przemocy wobec najmłodszych:

• przemoc fizyczna – obejmuje zadawanie fizycznych ran. Zalicza się do nich: stłuczenia, poparzenia, pręgi, cięcia, łamanie kości, miażdżenie, kopanie, uderzanie pięścią, kary cielesne, bicie, policzkowanie, drapanie, gryzienie i wszelkie inne przejawy agresji, które stanowią źródło bólu i cierpienia. Zwykle sfrustrowani rodzice biją swoje dzieci, gdy te są rozdrażnione, płaczą, przeszkadzają lub czegoś się domagają;
• przemoc emocjonalna – świadome okrucieństwo wobec dzieci, perfidne wykorzystywanie słabości i bezradności malucha. Przejawia się w formie odrzucenia emocjonalnego, braku wsparcia i zainteresowania dzieckiem, szykanowania go, nadmiernej kontroli, ignorowania jego potrzeb i problemów, wymuszania lojalności, wywierania presji psychicznej, szantażowania, upokarzania, wzbudzania poczucia winy i braku szacunku do jego prywatności;
• przemoc psychiczna – bardzo mocno koresponduje z przemocą emocjonalną. Polega na wywoływaniu smutku, poczucia niższości, samotności i beznadziejności w dziecku. Wiąże się z zaniedbywaniem szkraba, czyli długotrwałym niezaspokajaniem jego podstawowych potrzeb, zarówno tych biologicznych, jak i psychicznych. Często rodzice stosują agresję słowną, przymus, groźby, wyzwiska, wulgaryzmy, upatrując w tym „sprawiedliwego karania” albo „konsekwencji w wychowaniu”;
• przemoc seksualna – wszelkie zachowania, które nadużywają dziecka dla osiągnięcia przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe, np. gwałt, zmuszanie do odbywania stosunków seksualnych, stymulacja narządów płciowych dziecka, nadużycia poprzez dotyk, ekshibicjonizm, prowokacyjne rozmowy o seksie, zmuszanie do oglądania pornografii, zmuszanie do rozbierania się itp.

7. Konsekwencje maltretowania dzieci

Toksyczni rodzice zaszczepiają w dziecku poczucie beznadziejności i uczucie niższości do końca życia. Trauma dzieciństwa często towarzyszy przez cały czas i nawet pomoc terapeutyczna nie pozwala na całkowite „przepracowanie problemu”. Przemoc domowa może wyrządzić dziecku poważne szkody:

• fizyczne – jąkanie się, zaburzenia łaknienia, bezsenność, napady paniki, obgryzanie paznokci, skargi somatyczne, nadmierne pocenie się, bóle brzucha, wrzody żołądka, koszmary senne, drżenie;
• psychiczne – degradacja więzi społecznych, trudności w nawiązywaniu satysfakcjonujących związków, zablokowanie rozwoju emocjonalnego, agresja i autoagresja, myśli samobójcze, poczucie winy, depresja, unikanie kontaktów społecznych, zachowania aspołeczne, alkoholizm, narkomania, zespół stresu pourazowego PTSD, lęk, niepokój, nerwice, utrwalanie negatywnych wzorców modelu rodziny i relacji między małżonkami;
• poznawcze – brak rozumienia ról społecznych i rodzinnych, zablokowanie rozwoju intelektualnego, zahamowany proces indywiduacji i kształtowania własnej tożsamości, problemy z koncentracją uwagi, nadpobudliwość psychoruchowa, trudności w szkole, upośledzenie zdolności logicznego myślenia, zmiany w spostrzeganiu i umiejętnościach rozwiązywania problemów, zaburzenia rozwojowe.

Skutki przemocy domowej mogą być różne ze względu na wiek lub stadium rozwojowe dziecka. Jedne mają charakter krótkotrwały, inne – chroniczny. Do tego dochodzi wykluczenie społeczne i poczucie wstydu przed rówieśnikami, że rodzice dopuszczają się przemocy. Negatywne konsekwencje znęcania się nad dzieckiem są nieuniknione, można jedynie minimalizować siłę i zakres ich oddziaływania. Zanim uderzysz własne dziecko, nawet w imię „dobrego wychowania”, zastanów się, co dzieje się w jego umyśle. Małe dziecko kocha rodziców bezwarunkowo i jest dla nich bezkrytyczne, dlatego trudno mu pojąć, dlaczego najbliższa dla niego osoba krzywdzi, poniża, grozi i bije.