Wypalenie zawodowe. Przyczyny, objawy, leczenie i psychoprofilaktyka

Wypalenie zawodowe może pojawić się w każdej grupie zawodowej. Jest to stan wyczerpania emocjonalnego, fizycznego i duchowego. Osoba cierpiąca na wypalenie w pracy czuje się przepracowana, nie rozwija się zawodowo, jest niezdolna do wykonywania codziennych obowiązków. Jakie są najczęstsze przyczyny wypalenia zawodowego? Jak zapobiegać wypaleniu i jak sobie z nim radzić?

1. Wypalony zawodowo – co to oznacza?

Wypalenie zawodowe (syndrom burnout) to reakcja organizmu na presję, której źródłem jest praca. Syndrom ten jest zwykle odpowiedzią na przeciążenie zawodowymi obowiązkami, zmęczenie oraz stres. Jednak może być także spowodowany zobojętnieniem, nudą, czy rutyną.

Osoby wypalone zawodowo przestają radzić sobie z codziennymi obowiązkami, tracą zaangażowanie i poczucie kontroli nad wykonywanymi czynnościami zawodowymi. Praca przestaje być dla nich satysfakcjonująca, a nowe wyzwania nie napędzają. Osoby wypalone zawodowo przestają radzić sobie z zarządzaniem własnymi emocjami, mają obniżony poziom energii i motywacji.

Psychologowie wyróżniają dwa rodzaje wypalenia zawodowego:

Zobacz film: "Stres w pracy. "Toksyczny przełożony to sprawa dla sądu""

• aktywne – w tej definicji wypalenie zawodowe wywołane jest wydarzeniami i czynnikami zewnętrznymi, np. warunki pracy,
• bierne – wewnętrzna reakcja organizmu na przyczyny wywołujące wypalenie aktywne.

2. Syndrom wypalenia zawodowego – fazy wypalenia

Według Christiny Maslach wypalenie to psychologiczny syndrom, który tworzą trzy podstawowe fazy:

• Wyczerpanie emocjonalne – w tej fazie osoba jest nadmiernie obciążona emocjonalnie, a jej zasoby są poważnie uszczuplone. Faza charakteryzuje się zmęczeniem, zniechęceniem do pracy, poczuciem zawodowego wyeksploatowania oraz niższą efektywnością.
• Depersonalizacja – czyli negatywne traktowanie lub zbyt obojętne reagowanie na innych ludzi, którzy są zwykle odbiorcami usług lub współpracownikami. Pracownik zaczyna się dystansować, a obowiązki traktuje powierzchownie.
• Obniżone poczucie dokonań osobistych – w tym stadium wypalenia zawodowego pojawia się poczucie braku osobistych osiągnięć i sukcesów, negatywne postrzeganie siebie. U pracownika pojawia się tzw. syndrom oszusta, charakteryzujący się przeświadczeniem o braku kompetencji.

Warto pamiętać o tym, że w praktyce etapy wypalenia zawodowego nie zawsze przebiegają tak samo. Niektóre objawy charakterystyczne dla danej fazy mogą występować jednocześnie z inną fazą lub występować nie po kolei.

3. Przyczyny wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe badane jest od wielu lat. Jest to zjawisko bardzo złożone, na które wpływ może mieć wiele czynników. Psychologowie wyróżniają pewne cechy indywidualne, które sprzyjają zmęczeniu zawodowemu. Należą do nich:

• bierność,
• niska samoocena,
• defensywność,
• zależność.

Wypalenie zawodowe może pojawić się u ludzi, którzy nie wierzą w swoje możliwości oraz unikają trudnych sytuacji.

Inne źródła wypalenia zawodowego to branie na siebie zbyt wielu obowiązków, poczucie, że jest się niezastąpionym. Takie podejście sprawia, że pracownik stawia sobie wysokie wymagania i stara się być perfekcjonistą. Ze wszystkich sił angażuje się w pracę zawodową, staje się ona dla niego misją do wykonania, dla której wiele potrafią poświęcić.

Istnieją również przyczyny interpersonalne wypalenia zawodowego. Można je podzielić na dwie grupy:

• relacja pracownik-klient – często niektóre osoby emocjonalnie angażują się w problemy ludzi, z którymi pracują (udzielanie porad, prowadzenie terapii, opieka, leczenie, wspieranie), a to może doprowadzić do utraty energii i wypalenia zawodowego,
• kontakty z przełożonymi i współpracownikami – mogą rodzić stresujące sytuacje, wśród których najczęściej pojawiają się mobbing, konflikty, zaburzona komunikacja.

Z kolei przyczyny organizacyjne wypalenia zawodowego związane są z:

• rozwojem zawodowym,
• środowiskiem fizycznym pracy,
• sposobami wykonywania pracy,
• stylem kierownika,
• rutyną w pracy.

Do wykonywania zawodu może zniechęcić brak określonych wymagań w środowisku pracy lub udzielenie na ich temat niepełnych informacji. Inne czynniki wypalenia zawodowego to ograniczenia czasowe na wykonywanie zadań i brak możliwości awansu i rozwoju. Wypalenie w pracy może dotyczyć osób, które chciały realizować swój potencjał i kreatywność w miejscu zatrudnienia, a nie mają na to żadnych szans.

4. Objawy wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe może zwiastować niechęć wychodzenia do pracy, poczucie osamotnienia i izolacji oraz postrzeganie życia jako ponurego i ciężkiego. Sygnałami ostrzegawczymi są także subiektywne poczucie przepracowania oraz brak chęci do działania.

Osoba wypalona zawodowo zaczyna negatywnie podchodzić do osób, z którymi pracuje. Coraz częściej cierpi na różne choroby. Objawy można zauważyć także na gruncie rodzinnym – brak cierpliwości, drażliwość i poirytowanie.

Stanowi wypalenia zawodowego towarzyszą negatywne myśli i uczucia, mogą pojawić się nawet myśli samobójcze. Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym zaczynają odczuwać brak zadowolenia z siebie, złość, niechęć, poczucie winy, brak odwagi oraz obojętność. Wycofują się z relacji z innymi pracownikami, a także domownikami.

Pojawia się zmęczenie i wyczerpanie. Pogarszają się także relacje z klientami. Coraz częściej jednostka wypalona zawodowo przesuwa terminy spotkań, a podczas wizyt jest zdenerwowana, nie potrafi się skoncentrować na potrzebach innych, okazuje niecierpliwość w wysłuchiwaniu ich problemów. Jest cyniczna i strofuje klientów.

Inne symptomy wypalenia zawodowego to zaburzenia snu, częste drobne infekcje, bóle głowy i dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Osoba przeżywająca wypalenie zawodowe ma problemy w środowisku rodzinnym. Często jest nieobecna w miejscu pracy.

5. Zawody najbardziej narażone na wypalenie zawodowe

Problem wypalenia zawodowego może dotknąć osoby na każdym stanowisku. Jednak niektóre zawody, z racji intensywnych kontaktów z ludźmi oraz dużego stresu, są szczególnie na nie narażone. Wypalenie często dotyka pedagogów, nauczycieli, pielęgniarek, psychologów, lekarzy, handlowców, trenerów, pracowników socjalnych, pracowników ratownictwa i hospicjów.

Ponadto wypalenie zawodowe często dotyka osób, które pełnią w pracy funkcje stresogenne, czyli np. obejmują kierownicze, odpowiedzialne stanowiska.

Jednak syndrom ten staje się coraz większym problemem także w innych grupach zawodowych. Co więcej, wypalenie zawodowe dotyka coraz młodszych osób, nawet przed 30. rokiem życia.

6. Skutki wypalenia zawodowego

Syndrom wypalenia zawodowego to długotrwały proces wyniszczania zarówno psychicznego, jak i fizycznego. Pracownik długotrwale doświadczający silnych, negatywnych emocji, jest przeciążony i wypalony psychicznie. Skutkiem tego jest chroniczne zmęczenie oraz narastający stres, z czasem pojawić może się także bezsenność i depresja.

Wypalenie zawodowe niszczy nie tylko psychikę, ale także zdrowie. Syndrom zwiększa ryzyko choroby wieńcowej (niedokrwiennej) serca. Tłumione emocje wpływają na wzrost napięcia mięśniowego, sprzyjają bólom głowy i mięśni. Często pojawiają się także dolegliwości związane z trawieniem, trudności w oddychaniu, częste infekcje, czy ból pleców.

Konsekwencje wypalenia zawodowego są tak samo niekorzystne dla pracownika, jak i pracodawcy. Dlatego obie strony powinny starać się zapobiegać temu problemowi.

7. Leczenie wypalenia zawodowego

Jak leczyć wypalenie zawodowe? Rodzaj leczenia wypalenia zawodowego zależny jest przede wszystkim od etapu rozwoju choroby i objawów. Leczenie wypalenia zawodowego w pierwszym etapie może odbywać się samodzielnie. Na pierwsze stadium składają się bowiem głównie bóle głowy, bezsenność, częste przeziębienia, wpadanie w irytację i odczuwanie niepokoju. W tym przypadku pomocny może być dłuższy urlop.

Druga faza wypalenia zawodowego jest znamionowana przez wybuchy złości, lekceważenie innych osób, mniejszą efektywność w pracy. Zwykle ta faza wymaga dłuższej regeneracji oraz separacji od obowiązków zawodowych. Pomocne może być odreagowanie, zmiana środowiska i perspektywy, rozwijanie zainteresowań prywatnych oraz nabranie dystansu do pracy.

Trzecie stadium wywołuje objawy psychosomatyczne, psychiczne i fizyczne (wrzody żołądka, nadciśnienie, napady lęku, depresja, poczucie wyobcowania i samotności). Leczenie syndromu wypalenia zawodowego w tej fazie wymaga już porady specjalisty, psychologa lub psychoterapeuty.

8. Wypalenie zawodowe podstawą do L4?

Wypalenie zawodowe zakwalifikowane zostało (klasyfikacją ICD-11) jako syndrom zawodowy, którego skutkiem jest chroniczny stres w miejscu pracy, z którym nie radzi sobie pracownik. Choć wpływa ono na stan zdrowia, to nie jest jednostką chorobową.

Dlatego też nie jest ono wystarczającą podstawą do L4. Zwolnienie lekarskie wydane tylko i wyłącznie z powodu wypalenia w pracy Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) może zakwestionować.

9. Psychoprofilaktyka – jak uniknąć i jak radzić sobie z wypaleniem zawodowym

Jak walczyć z wypaleniem zawodowym? Wydaje się, że najlepszym sposobem na zapobieganie wypaleniu zawodowemu i stresowi jest satysfakcjonująca praca, którą lubimy. Jednak praktyka pokazuje, że zjawisko wypalenia zawodowego dotyczy nawet osób, które były bardzo zaangażowane w swoją pracę. Okazuje się, że pracowanie ponad miarę i brak równowagi pomiędzy życiem zawodowym, a prywatnym może mieć też negatywne skutki u osób, które lubią swój zawód.

Dlatego też bardzo ważną kwestią jest umiejętność rozpoznawania swoich potrzeb i reagowania na nie we właściwym czasie. Gdy pojawia się zmęczenie, konieczny jest odpoczynek, gdy pojawia się senność – sen. Istotną kwestią jest także higieniczny tryb życia, odpowiednia dieta i aktywność fizyczna.

Warto pamiętać o regularnym odpoczynku od pracy. Urlop jest po to, by nasz organizm mógł się zregenerować i odpocząć, dlatego też należy z niego korzystać.

Kolejną istotną kwestią jest unikanie pracy ponad siły. Powinniśmy przyjmować tylko tyle obowiązków, ile jesteśmy w stanie wykonać bez obciążania organizmu. Cele zawodowe powinny być realistyczne i uwzględniać nie tylko nasze ambicje, ale także zdrowie. Do spraw zawodowych należy podchodzić z dużym dystansem i nie wiązać swojej samooceny z sukcesami zawodowymi.

Warto także zadbać o to, by w czasie wolnym nie myśleć o pracy. Znaleźć aktywność, która jest źródłem pozytywnej energii i angażuje. Nie muszą to być wielkie rzeczy. Jeśli nie mamy hobby, może to być po prostu kontakt z naturą, czy sport.

Warto także pamiętać o tym, by nie lekceważyć swoich uczuć i sygnałów płynących z ciała. Emocje powiązane z reakcjami ciała stanowią bowiem cenny system informacyjny, który jest pomocny w nawigowaniu decyzji. Dlatego też czasem wypalenie można potraktować jako bodziec do działania i zmiany niesatysfakcjonującego położenia.

Czasem jednak nie sposób samodzielnie pokonać wypalenie zawodowe. Co robić w takiej sytuacji? Gdy czujemy że problem nas przerasta, należy jak najszybciej skonsultować się ze specjalistą.

Przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu przez pracodawcę

Istotną kwestią są także inicjatywy pracodawcy. Działania zapobiegające wypaleniu zawodowemu przyczyniają się do poprawy komfortu pracy oraz większego zadowolenia pracowników. Co może zrobić pracodawca?

Pracodawca może wesprzeć pracownika poprzez:

• Pomoc psychologiczną w miejscu pracy, bezpłatne terapie – wypalenie zawodowe dotyka coraz młodszych osób. Dbanie o właściwy komfort psychologiczny pracowników pomaga im radzić sobie z trudnymi sytuacjami, rozwija odporność na stres i presję czasu.
• Odpowiednie wynagrodzenie za pracę – wynagrodzenie to miernik wartości wnoszonej przez pracownika do firmy. Wysokość pensji powinna być więc proporcjonalna do powierzanych zadań.
• Partnerskie zasady – relacje, które zachęcają pracowników do otwartej komunikacji z przełożonymi, stwarzają o wiele bardziej przyjazne środowisko pracy.
• Work-life balance – pracodawca powinien dbać o to, by pracownik miał czas na odpoczynek i regenerację. Częste nadgodziny, czy praca w weekendy zaburzają równowagę pomiędzy pracą a życiem prywatnym.
• Konstruktywny feedback – brak informacji zwrotnej może powodować, że pracownik bardzo szybko straci sens wykonywanych zadań.
• Możliwość rozwoju zawodowego – coraz więcej pracowników chce podnosić swoje kwalifikacje i poszerzać zakres obowiązków. Umożliwienie rozwoju przynosi pracownikom dużą satysfakcję oraz motywuje ich do pracy.